Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Polska

Mniejszość ta uznawana jest za najbardziej egzotyczną w Polsce, zwłaszcza na skutek działalności mediów, starających się przedstawić Tatarów jako lud wciąż związany silnie z kulturą Bliskiego Wschodu (1). W rzeczywistości osadnictwo tatarskie na ziemiach Polski i zwłaszcza Litwy (dlatego aż do końca XIX wieku nazywani byli Tatarami litewskimi (2)) rozpoczęło się już na początku XIV (najważniejszym zdarzeniem było sprowadzenie Tatarów przez księcia Witolda, który nadał ich osadnictwu charakter wojskowy) (3), więc przydawka 'polscy' oznacza bliski związek z kulturą terenów, na których mniejszość ta zamieszkuje od 600 lat. Według szacunkowych ustaleń łączna liczba osiadłych na terenie Polski i Litwy Tatarów wynosiła w XVI wieku (po ostatniej fali osadnictwa) około 6 tysięcy osób (4).

Współczesne osadnictwo tatarskie w Polsce związane jest z masowymi migracjami tej ludności w 1945 z terenów ZSRR. Tatarzy polscy osiedlili się w kilku rejonach. Jednym z nich było Pomorze Gdańskie, zwłaszcza sam Gdańsk - w 1959 roku powołano w nim odrębną gminę wyznaniową (obecnie liczy około 300 osób), a w 1990 roku zakończono budowę meczetu. Drugi obszar to Pomorze Zachodnie, zwłaszcza Szczecin, Gorzów Wlkp. i Trzcianka (większość Tatarów wyemigrowała jednak z niego ponownie w latach 60-tych, tym razem w okolice Białegostoku). Trzeci rejon to Dolny Śląsk, głównie Wrocław, tu jednak środowisko tatarskie uległo w latach pięćdziesiątych znacznemu rozproszeniu. I wreszcie miejsce czwarte, najważniejsze - Białostocczyzna, przede wszystkim wsie Bohoniki i Kruszyniany, jedyne miejscowości posiadające tradycyjne meczety i mizary (muzułmańskie cmentarze), które po 1945 roku znalazły się w Polsce, w związku z czym urosły do rangi miejsc kultu religijnego. W gminie bohonickiej jest około 600 członków, a w kruszyniańskiej - około 70 osób. Największym skupiskiem Tatarów polskich stał się natomiast Białystok, do którego migrowało wielu członków tej mniejszości w poszukiwaniu lepszych warunków życia lub bliskości z innymi Tatarami - łącznie w białostockiej gminie wyznaniowej jest około 1800 członków. Oprócz wymienionych czterech polskich gmin muzułmańskich funkcjonują jeszcze dwie: w Gorzowie Wlkp. i Warszawie. Podaje się, że obecnie żyje w Polsce około 2500-3000 Tatarów (5).

Dane te są szacunkowe i opierają się wyłącznie na spisach z gmin wyznaniowych, a wśród Tatarów polskich można przecież wyróżnić trzy grupy: zasiedziałych mieszkańców Bohonik i Kruszynian oraz sąsiednich wsi i miasteczek; muzułmańską ludność osiadłą w innych miastach i regionach, po migracji w 1945 roku z ZSRR; oraz rodziny i jednostki wywodzące się z dawnych skupisk tatarskich i przechowujące świadomość tatarskiego pochodzenia, ale bez związków z islamem - żyją w rozproszeniu i zazwyczaj nie są umieszczane w statystykach, co może zaniżać ogólną liczbę Tatarów polskich (6).
Przynależność tej ostatniej grupy do mniejszości tatarskiej jest jednak problematyczna, zwłaszcza w odniesieniu do koncepcji K. Warmińskiej na temat trzech elementów składowych tożsamości Tatarów polskich: 'muzułmańskości', 'tatarskości' i 'polskości' (7). Pierwszy element jest bez wątpienia najważniejszy, stanowi wyróżnik grupy i powód jej trwałości. Tatarski islam nie jest jednak tożsamy z bliskowschodnim. Pełen jest odstępstw od swego pierwowzoru, islamu sunnickiego, wynikających zwłaszcza z wpływu ludności chrześcijańskiej (8). Po pierwsze Tatarzy polscy nie znają języka Koranu, arabskiego (9). Ponadto w różny sposób respektują pięć podstawowych obowiązków muzułmańskich (10): obowiązkowe modlitwy są odprawiane w zasadzie jedynie w piątki i podczas świąt, także postu przestrzega niewielka grupa osób (11), zaś pielgrzymka do Mekki, ze względów praktycznych, zastępowana jest często wyprawą do grobów polskich współwyznawców uważanych za świętych (12). W obrzędowości rodzinnej i dorocznej dużo jest natomiast wpływów obyczajowości chrześcijańskiej - przykładowo stawia się w domach choinkę na Boże Narodzenie. Funkcję integracyjną grupy spełniają zwłaszcza wielkie święta islamu, odbywające się zazwyczaj w Bohonikach, na które zjeżdżały się rzesze wiernych. Tatarzy modlą się wówczas wspólnie, odwiedzają cmentarze, a wieczorem organizują huczne tatarskie bale (13). Współcześnie wśród Tatarów polskich współistnieją dwie opcje religijne. Jedną można nazwać 'tradycyjną', a drugą 'reformatorską'. Pierwsi uważają, że islam tatarski jest prawomyślny i zasługuje na uznanie ze względu na fakt, że prawie niezmieniony przetrwał tak długo wśród ludności chrześcijańskiej. Drudzy natomiast dążą do oczyszczenia religii od wszystkich odchyleń, kontaktując się z muzułmanami z innych krajów i przekazując prowadzenie lekcji religii studentom z krajów islamskich (14).
Drugi element tożsamości omawianej tu mniejszości to 'tatarskość'. Przejawia się ona przykładowo w zasadzie endogamii, która nie jest wprawdzie ze względów praktycznych ściśle przestrzegana, ale uważa się ją za niezaprzeczalną wartość (15). Wiąże się z tym też odrębny wygląd Tatarów polskich: skośne oczy, wystające kości policzkowe, śniada cera czy krępa budowa ciała (16). Bardzo istotny jest również po pierwsze etnonim, podkreślający odrębność grupy, a po drugie wiara we wspólne pochodzenie, wywodzone aż od Czyngis-chana, z czym wiąże się sentyment do Wschodu, mitycznej ziemi przodków (17).

Trzeci komponent tatarskiej tożsamości to 'polskość'. Jest to cecha wyróżniająca Tatarów polskich wśród innych mniejszości w naszym kraju - na poziomie etnicznym czują się Tatarami, ale na obywatelskim i państwowym - Polakami. Posługują się wyłącznie językiem polskim, urodzili się w naszym kraju i związani są z jego kulturą. Wykształcili także swoistą 'mitologię militarną', wskazując na swoje zasługi we wszelkich wojnach, w jakich uczestniczyła Polska (18). Funkcję jednoczącą spełniała także tradycyjnie wysoka pozycja ludności tatarskiej w Rzeczypospolitej: przywileje szlacheckie i brak obciążeń pańszczyźnianych w zamian za wojaczkę. Ponadto wśród Tatarów polskich jako grupy nie istnieje silna opozycja 'my - Tatarzy, oni - Polacy', może ona wystąpić co najwyżej na poziomie lokalnym. Także działalność tatarskiej inteligencji i ideologów, mimo pewnych elementów panislamizmu i panturkizmu, nigdy nie zmierzała do zamknięcia grupy i przeciwstawienia jej społeczeństwu polskiemu i nie miały miejsca żadne gwałtowne konflikty etniczne (19). Trzy opisane powyżej elementy tożsamości etnicznej funkcjonują jako 'oswajanie obcości' - z jednej strony Tatarzy polscy starają się w pełni partycypować w kulturze polskiej na poziomie ideologicznym i instytucjonalnym, a jednocześnie zachować odrębność grupy, nawet mimo silnych różnic religijnych.

Istnienie Tatarów w Polsce ma także swój wymiar instytucjonalny, działają bowiem dwie organizacje tatarskie: istniejący od 1947 roku Muzułmański Związek Religijny oraz powstały w 1992 roku Związek Tatarów Polskich w RP, nawiązujący do działającego w okresie międzywojennym Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów RP. Obie stawiają sobie nieco inne cele - dla pierwszej najważniejsze jest kultywowanie islamu (do 1989 roku władze mogły zaakceptować jedynie 'muzułmańskość' tej grupy, a z pewnością nie 'tatarskość'), dla drugiej zaś odrodzenie ideologii etnicznej, opartej także na innych cechach, niż odrębna religia (20). Po 1989 roku nastąpiło ożywienie kulturalne i etniczne omawianej mniejszości, będące nawiązaniem do lat międzywojennych i bardzo aktywnej wówczas działalności Tatarów polskich. Prowadzona jest przykładowo działalność publicystyczna, wydawane są nieregularnie: 'Życie Muzułmańskie' i 'Rocznik Tatarów Polskich' (21).

Status Tatarów polskich jako mniejszości etnicznej jest jednak problematyczny. Przykładowo Z. Jasiewicz twierdzi, że jest to jedynie grupa etnograficzna, na skutek silnych procesów asymilacyjnych i integracyjnych, zintensyfikowanych jeszcze po 1945 roku, i prognozuje, że grupa ta będzie się stopniowo przekształcać w nowoczesną wspólnotę wyznaniową (22). Prognoza ta pochodzi jednak z 1980 roku, nie zostały więc w niej przewidziane zmiany w roku 1989 i odrodzenie etniczne, które po nim nastąpiło. Z drugiej strony zaś działacz Stefan Mustafa Mucharski, domaga się przyznania Tatarom statusu mniejszości narodowej (23).

PRZYPISY:
1. A. Miśkiewicz: Tatarzy polscy u schyłku naszego stulecia. Na pograniczu dwóch tożsamości, w: Symbioza kultur słowiańskich i niesłowiańskich w Europie Środkowej, pod red. M. Bobrownickiej, Kraków 1996, s.225
2. W. Pałubicki: Etniczno-religijna mniejszość Tatarów polskich. Tradycja i przemiany, w: Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toruń 1996, s.81
3. K. Warmińska: Tatarzy polscy. Tożsamość etniczna i religijna, Kraków 1999, s.57
4. W. Pałubicki, op. cit., s.82
5. Dane z końca lat 90-tych
6. Podział zaproponowany przez Z. Jasiewicza w artykule: Tatarzy polscy. Grupa etniczna czy etnograficzna?, Lud 1980, t.64, s.145
7. K. Warmińska, op. cit., s.144
8. J. Kamocki: Zderzenie obyczajów i zwyczajów muzułmańskich Tatarów ze zwyczajami ludowymi chrześcijańskiej ludności polskiej, w: Orient w kulturze polskiej, materiały z sesji jubileuszowej z okazji 25-lecia Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, 15-16 października 1998, Warszawa 2000, s.139
9. K. Warmińska: 'Polskość' a 'tatarskość' - narodowa i etniczna tożsamość Tatarów polskich, w: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, pod red. M. Kempnego, A. Kapciak i S. Łodzińskiego, Warszawa 1997, s.237
10. Te obowiązki, to: wyznanie wiary, odmawiana pięć razy dziennie modlitwa, post w miesiącu Ramadan, jałmużna i pielgrzymka do Mekki
11. W. Pałubicki, op. cit., s.87
12. J. Kamocki, op. cit., s.142
13. T. Zaniewska: Dziki wiatr. Rozmowy ze Stefanem Mustafą Mucharskim, Białystok 1999, s.81
14. K. Warmińska: 'Polskość'..., s.238
15. K. Warmińska: Tatarzy polscy..., s.161
16. W. Pałubicki, op. cit., s.85
17. A. Miśkiewicz, op. cit., s.258
18. S. Chazbijewicz: Tatarzy polsko-litewscy w latach II wojny światowej, w: Meandry cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toruń 1996, s.91
19. Z. Jasiewicz, op. cit., s.154-155
20. K. Warmińska: 'Polskość'..., s. 241-242
21. K. Warmińska: Tatarzy..., s.69
22. Z. Jasiewicz, op. cit., s.148 i 156
23. T. Zaniewska, op. cit., s.106

plik @ 08 Apr 2008 02:06 pm
:( :( :(
zesrałem się

aga2323 @ 17 Nov 2007 05:11 pm
:)

Sosa1 @ 17 Jun 2007 05:44 pm
:|
Niestety nie mogę się zgodzić co do bali tatarskich - są one jedynie miłym wspomnieniem po przeszłych czasach, i są praktycznie organizowane w skrajnych przypadkach

Daleylah @ 22 Feb 2007 01:07 pm
:)
Ja jestem podobno po czesci tatarką, tata powiedzial mi, że nasi pradziadowie nimi byli :)

i.w. @ 15 Jan 2007 05:37 pm
Obecnie duża częśc Tatarów uczy się język arabskiego i, szczególnie młode pokolenie, zna język arabski. Tatarzy rzadko już wyróżniają się wyglądaem zewnętrznym, a jesli chodzi o święta odbywają się one tak samo w Bohonikach, jak i w Kruszynianach, co do bali jest to zanikająca tradycja...co do nazwy stosowanej dla określenia tejże społeczności - przymiotnik "polscy" odpowiada raczej miejscu osadzenia i zamieszkania, a nie silnego związku z kulturą polską.

aguniaaa_92 @ 19 Dec 2006 03:58 pm
to wogóle jest chore

Emylkie @ 16 Dec 2006 05:48 pm
Fajnie fajnie, ale mam pytanko... ile Tatarów znajduje się teraz w Gorzowie Wlkp.??

dżemosqua @ 26 Nov 2006 02:54 pm
;) ;)

wasza fanka @ 07 Nov 2006 06:48 pm
;) interesujace!Fajnie byłoby gdybyscie napisali tez cos na temat ludu dolnosląskiego XIX wieku.Obyczajach,sztuce...

Najchętniej czytane

Między szamanizmem a islamem ludowym

Norwescy Kwenowie - kontrowersyjna mniejszość

"Brud w oku patrzącego". Słów kilka o Mary Douglas

Kraje których nie ma na mapie: Somaliland

Etnologia.pl