Etnologia.pl

Etnologia | Kultura | Antropologia

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Robert Young
Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Europa

Bułgarski mariaż. O związkach folkloru z poezją XIX wieku.



Rozwój literatury na ziemiach Półwyspu Bałkańskiego przebiegał bardzo ciekawie. Praktycznie w wieku XVIII poezja we współczesnym znaczeniu tego słowa nie istnieje. Zaczyna kształtować się na początku XIX wieku, w oderwaniu od spuścizny literatury sprzed inwazji Imperium Osmańskiego. Jej twórcy nie znają (nielicznych) dzieł poezji średniowiecznej, opierają się na wzorcach rosyjskich, francuskich, serbskich, czy greckich. Pojawiają się trudności z dostosowaniem języka do struktury wierszowanej, brak ustalonej wersyfikacji powoduje, że pierwsze utwory tego typu są oporne i ciężkie. Brak w nich rytmiki, są jedynie imitacją zachodnich wzorców. Na ratunek poetom przychodzi pieśń ludowa. Jako gatunek rozwijany stale, bez względu na sytuację polityczną, stwarza podstawę do wyłonienia się, w sposób naturalny, poezji Słowian Południowych. Zbiory pieśni Karadzicia, Bogorowa, Sławejkowa ukazują bogactwo twórczości ludu, które jest w stanie zaspokoić nie tylko prymitywne gusta, ale także najwyższe oczekiwania estetyczne. Rozwój literatury zbiega się z myślą odrodzenia narodowego, która na stałe gości w twórczości pisanej. Wprawdzie okres romantyzmu nie przebiega na terenach południowych tak burzliwie, jak w reszcie Europy, jednak tkwi w literaturze, skutecznie tworząc w umysłach mieszkańców tkankę poczucia tożsamości narodowej.

Termin folklor obejmuje wiele różnorodnych zjawisk. W szerokim znaczeniu tego słowa oznacza całokształt wszystkich przejawów życia duchowego ludu: sztukę (ustną twórczość poetycką, muzykę, taniec, sztuki plastyczne), ludowe obrzędy religijne, mitologie, filozofię ludową, normy prawne itd. (1). Sztuka ludowa tworzona była przez chłopów na codzienny użytek. Chłopi tworzyli pieśni i melodie, by je grać i śpiewać na rodzinnych lub ogólnospołecznych uroczystościach i świętach. Muzyka funkcjonowała w rytmie życia i była jego estetycznym wzbogaceniem. Wiązała się z rytmem prac i im podporządkowywała życie codzienne. Była wyznacznikiem autonomii kulturalnej klasy i jej niezależności od innych klas (2). Wszystko co nie wplatało się w charakter życia ludności wiejskiej, wykluczano. Ginęło głównie to, co miało charakter indywidualny i wynikało z uzdolnień jednostek, a nie zostało zobiektywizowane za życia twórców. Działania te były charakterystyczne dla niewielkich społeczności, w zasobach których królował schematyzm działania, zachowania się, i myślenia powtarzanego stereotypowo. Dotyczyło to przede wszystkim wytworów niematerialnych, jak pieśni, melodii, opowiadań, twórczości artystycznej, koncepcji związanych z poglądem na świat. Ta dziedzina twórczości, zwłaszcza gdy chodzi o spuściznę bardziej utalentowanych jednostek, tylko wówczas znajdowała lepsze warunki przetrwania, gdy natrafiała w danym środowisku na ludzi wykazujących pewną wspólność uzdolnień z wymierającymi twórcami. Gdy nie znaleźli się dziedzice zdatni do kontynuowania ich twórczości, dzieło ich ginęło (3).

Wpływ folkloru to jeden z najważniejszych czynników oddziałujący zarówno na całościowy rozwój literatury bułgarskiej, jak i na rozwój poszczególnych gatunków, ukształtowanie się wielu pisarzy, powstawanie poszczególnych, wybitnych dzieł artystycznych (4). Pierwszy poetycki utwór (drukowany), charakteryzujący się również oddziaływaniem twórczości ludowej, pojawia się w 1845 roku. Jest to ballada N. Gerowa "Stojan i Rada". W tym samym czasie pieśń ludowa zostaje wysoko oceniona przez P. R. Sławejkowa, a na początku lat pięćdziesiątych Sławejkow podejmuje pierwsze próby wykorzystania tematów i obrazu folkloru (5).

Jednak to stosunek Pencza Sławejkowa do pieśni ludowej wydaje się szczególnie interesujący. Syn P. R. Sławejkowa głosił program indywidualizmu, i neoromantyzmu. Dążył do tworzenia oryginalnej samodzielnej literatury przez połączenie zasad ludowej twórczości z nowocześniejszym europejskim stosunkiem do świata, życia człowieka (6). Poeta pisze: Znam wszystkie opublikowane dotychczas bułgarskie pieśni ludowe, także mnóstwo nieopublikowanych - ze zbiorów ojca, w których jest ze sto zapisanych przeze mnie. Ze sto razy czytałem zbiór braci Miładinow, czytałem go już od wczesnego dzieciństwa, do przedwczoraj, kiedy byłem w domu. Czytałem go tak jak czytałem Homera - z rozkoszą, zachwytem, nigdy z jakimś określonym zamiarem... (7). Autor "Smoczej ukochanej" znakomicie orientuje się w kulturze materialnej i niematerialnej ludności wiejskiej. Wykorzystuje jej elementy w swojej własnej twórczości, czego przykładem może być wspomniany wiersz. Napisany 11-zgłoskowcem utwór nawiązuje do lirycznych pieśni żeńskich. Jane, jedną z mieszkanek wioski spotykają wracające z pola żniwiarki:

Jano, co tobie, skąd taka przemiana?
Byłaś dotąd wesoła, roześmiana (8)

Pytają ją o przyczynę tego stanu. Zastanawiają się nad chorobą albo innymi zdrowotnymi dolegliwościami. Jana, zatroskana opowiada o tym, że stała się "smokowi miła".

Smok to ważny element wierzeń ludności na Bałkanach. Kojarzony raz z ognistym Żmijem, dzierżącym piorun (związany ścisłe z kultem św. Jerzego), lub wodnym smokiem, i jego akwatyczną właściwością władzy nad żywiołem. Trudno jest określić o jaką istotę chodzi, ponieważ w wierszu pojawia ją się dwa elementy:

i z piorunami nadciągnęła burza -
niebo rozdarło błyskawic błyskanie
i grzmot się rozległ nieoczekiwanie

Osobiście skłaniałbym się ku pierwszemu osobnikowi, który wykorzystuje pioruny do ujarzmienia wodonośnych przeciwników (co więcej, Kazimierz Moszyński w swoich zbiorach z terenów Bułgarii wspomina o ognistych postaciach - smokach kradnących młode dziewczyny). W utworze pojawia się więc cały zastęp smoczych i smoków w złotej karocy, które zbierają się: na zaślubiny z jego piękną Janą. Żniwiarki obserwują jak Jana znika z kochankiem nieznanym.

Dramat dziewczyny odczuwa przyroda, która zwiastuje nadciągające wydarzenia. To bardzo charakterystyczne, ponieważ życie ludności wplecione było ściśle w rytm przyrody. Wszechogarniająca natura sprawiała że chłop wykorzystywał jej elementy na własny użytek. Uprawa roli, zaklęcia, uroczystości, ceremonie, rytuały wchodziły w skład świata ludowego. Wszelkie zawirowania pogody, nieurodzaj były największa katastrofą. Stąd liczne zabiegi wspomagające naturę w najbardziej ważnych momentach roku.

Gwiazdy na niebie płoszy cień rozsnuty;
wcześniej niż zwykle zapiały koguty
...
Już jasny księżyc ukrył się za chmurą
i gną się drzewa targane wichura

Młoda kobieta upodabnia się do przeginających drzew jak jakaś zmora - półżywa istota. Świadczy to o powadze sprawy i nieszczęściu jakie spotyka Janę. Porwanie przez łuskatą istotę z pewnością nie należało do jej marzeń, niezlezienie od tego, że kochanek pojawia się złotej karocy. Oznaczało to przejście do świata smoków i pozostawienie domu rodzinnego. Co więcej, wybór przyszłej żony przez łuskatą istotę miał charakter nieodwracalny. Dziewczyna w wierszu zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji i wie, że nie jest w stanie temu przeciwdziałać:

Daremne zioła i wszelkie uroki.
Oh, nie na darmo ciemnieją obłoki!

W wielu pieśniach ludowych spotkać się można z podobnymi historiami. Pierwotnie przekazywane ustnie, wędrowały wraz z przenoszącymi je ludźmi. Uniwersalny ich charakter sprawiał, że łatwo przystosowywały się do panującej w danej społeczności kultury i tam rozkwitały.

Penczo Sławejkov w cytowanej wypowiedzi wspomina o Dimitrze i Konstantinie Miladinov. Ich działalność polegała głównie na zbieraniu i publikowaniu macedońskich tekstów folklorystycznych. Warto nadmienić, że Narodowe pieśni autorstwa braci Miladinov współcześnie publikowane w Skopje, pierwotnie nosiły nazwę Bułgarskie narodowe pieśni (zbiór 665 pieśni, 23559 wersów).

Konstantin Miładinov uważany jest za prekursora poezji macedońskiej. Urodzony w miejscowości Struga, pobiera nauki w miejscowości Janina, kończy filologię grecka w Atenach. Jako jeden z prekursorów literatury południowosłowiańskiej, studiuje w Odessie, na Uniwersytecie Moskiewskim, gdzie spotyka m. in. Karavełowa, Bonczewa. Tam przygotowuje zbiór pieśni folklorystycznych, zebranych z terenów dzisiejszej Bułgarii i Macedonii. Nie pozostaje bez ich wpływu. Sam oddaje się twórczości poetyckiej, której rezultaty umieszczone zostają w pierwszych gazetach bułgarskich. Skromna, bo składająca się z 15 utworów, poezja Miładinova na stale wpisuje się w osiągnięcia literatury. Jego wiersz "Tęsknota za południem", przetłumaczony na 42 języki, co roku otwiera Strużkie wieczory poetyckie.

Wiersz utrzymany zostaje w jednolitym nastroju. Autor wykorzystuje pamięć o regionie, naturalnym pięknie tamtejszego słońca, pól, kreując swoją tęsknotę za utraconym miejscem. Nie mówi bezpośrednio, nie nazywa go. Pozwala jedynie dociec, że chodzi o południe Europy, poprzez wskazanie charakterystycznych miejsc:

Stambuł zobaczyć, Kukusz pozdrowić,
zobaczyć czy słońce tako i tam,
ponuro świeci jako i wam,
...
zobaczyć Ochryd, Strugę pozdrowić (9)

Nie odwołuje się w tekście do elementów narodowych, które wykorzystywane były bardzo często w twórczości tego okresu. Stanowi to o rzeczywistym umiłowaniu folkloru, czerpania z jego zbiorów. Mówi o miejscu swojej młodości, terenie wiejskim, przepełnionym słońcem. Przeciwstawia dwie wizje świata. Przyjazne Południe, gdzie:

Jutrzenka duszę tam opromienia,
słońce za lasem szuka schronienia,
tam darów wszelkich natury siła,
obficie wokół nie poskąpiła

i zimną, pozbawioną życia Północ: w drogę daleką ruszę północy.

Autor znajduje się daleko od wytęsknionego miejsca. Rzeczywiście, Miładinov podróżował po Europie. Sądzić można, że właśnie wtedy napisał "Tęsknotę...". Przywołania obrazów są charakterystyczne dla osoby, która przez długi czas przebywała poza rodzinnym domem. Jego sielanka, pogodność, pozbawiona została wszelkich negatywnych wydźwięków. W tym okresie ziemia na południu Europy jest świadkiem burzliwych wydarzeń: licznych powstań, nierówności wobec prawa, wykorzystywania ludności chrześcijańskiej. Pamięć pozwala na wydobycie tych wizji, które wzbudzają wielką tęsknotę. Niemożność powrotu zmusza autora do przywoływania charakterystycznych dla folkloru elementów świata zwierzęcego, które pozwoliłyby ją przełamać. Przybranie orlich skrzydeł jest jedyną możliwością, aby dostać się do utęsknionego miejsca. Ptak, władca nieba i symbol siły, jest nieczuły na ludzkie bariery. Bez problemu może je pokonywać:

Nie ja nie mogę tu dłużej usiedzieć
nie, ja nie mogę w zimnej żyć biedzie

Bieda nie musi mieć charakteru materialnego. Pogoda ma duży wpływ na samopoczucie. Chłodne, nieprzyjazne tereny są ubogie w porównaniu z gorącym, złotym słońcem. Siły natury to królowie wszelkiego bogactwa. Zajmują główne miejsce w cyklu życia rolniczej ludności wiejskiej. Sam poeta porównuje swoje życie do mocy witalnej złotego krążka. Pragnie aby wraz z jesienią życia, spełniło się marzenie powrotu:

Niechbym tam z serca grał na fujarce,
a kędy słońce za lasem zajdzie, i ja z nim zajdę.

Znając biografię autora, można stwierdzić, że wiersz jest smutnym wołaniem człowieka, który przed śmiercią pragnie odwiedzić miejsca swojego dzieciństwa i młodości.

Konstantin Miładinov wraz z bratem podał się próbie spisania pieśni ludowych. Zamiłowanie do wsi, twórczości ludności wiejskiej jest silne przez cały okres życia poety. Ujście tych uczuć znajdujemy w jego twórczości. Jest ona przedłużeniem spuścizny, na podstawie której kształtowała się tożsamość narodów słowiańskich.

To kultura, jaką zastaje człowiek, czy też otrzymuje w swoim dziedzictwie, wywiera decydujący wpływ na kształtowanie jego osobowości. Jest ona bowiem - jak podkreślają marksiści "światem człowieka". I w zależności od jakości tego świata, warunków społeczno-historycznych, bytowych, od sposobu oraz możliwości korzystania z osiągnięć cywilizacji, a przede wszystkim od jakości sztuki i panujących systemów religijnych zależy "jakość człowieka". Już od najwcześniejszego okresu swojego istnienia przyjmujemy wraz z językiem sposoby myślenia; wzrastamy w określonych normach moralnych, w kultywowanych obrzędach i obyczajach; zdobywamy wykształcenie i potrzebne umiejętności; przyswajamy system wartości. Dlatego też ludzie z jednej epoki upodobniają się do siebie prezentując wartości typowe dla określonej kultury, w której wzrastają. To wyjaśnia dążenia do kształtowania tożsamości w oparciu o kulturę ludową, uważaną za pierwotny wzorzec narodowego bytu (10).

Podane powyżej przykłady poezji bułgarskiej z XIX wieku bardzo trafnie uzupełniają teoretyczną cześć pracy. Stanowią ciekawy przykład czerpania wzorców kulturowych z pieśni ludowej regionu. To właśnie ta twórczość była jednym z czynników kształtujących współczesną literaturę bułgarską. Późniejsze okresy wskazują, że literatura będzie z niej czerpać jeszcze przez długi czas. Jak pisze Janusz Gajda: to tradycja stanowi formę przenikania przeszłości z jej treściami kultury do współczesności i włączenia jej do aktualnej świadomości społecznej, a przez to i sposobów wpływania na kształtowanie oblicza teraźniejszości. Toczy się nieustannie dialog teraźniejszości z przeszłością - obrachunek z nią, w wyniku którego ocena dziedzictwa kulturowego podlega historycznym zmianom, aczkolwiek w każdej epoce istnieje na ogół uznany kanon tradycji kulturowej, a zwłaszcza tradycji narodowej, które wyraża stosunek do dziedzictwa przeszłości (11).

Przypisy:

1. Dinekov Petyr, O bułgarskiej literaturze, folklorze i związkach z Polską; Warszawa 1977; s.428
2. Szczepański Jan, Chłopi jako twórcy kultury; Akcent, 1986, nr 4, s.8
3. Dobrowolski Kazimierz, Chłopska kultura tradycyjna; Wiedza o kulturze, Antropologia kultury, wybór tekstów; Warszawa 2001, s.316
4. Dinekov Petyr, op.cit. s.450
5. ibidem, s. 450
6. ibidem, s. 462
7. ibidem, s. 435
8. Gałązka Wojciech (red.), Niewidzialne skrzydła, Antologia poezji bułgarskiej; Kraków 1987, fragmenty s. 94-95
9. Gałązka Wojciech, op. cit.; fragmenty s. 35-36
10. Gajda Janusz, Antropologia kulturowa; Toruń 2003, s. 87
11. ibidem, s. 76

Bibliografia:

• Dinekov Petyr, O bułgarskiej literaturze, folklorze i związkach z Polską; Warszawa 1977;
• Dobrowolski Kazimierz, Chłopska kultura tradycyjna; Wiedza o kulturze, Antropologia kultury, wybór tekstów; Warszawa 2001
• Gajda Janusz, Antropologia kulturowa; Toruń 2003;
• Gałązka Wojciech (red.), Niewidzialne skrzydła, Antologia poezji bułgarskiej; Kraków 1987;
• Szczepański Jan, Chłopi jako twórcy kultury; Akcent 1986

Komunikaty

Serwisy powiązane tematycznie

Etnologia.pl

© Copyright Etnologia.pl 2006-2019 | Design: MediaGroup.pl | Zasady współpracy: Regulamin | Administrator: Kontakt