Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Europa

Wojna domowa w Hiszpanii doprowadziła do dwóch kluczowych punktów zwrotnych w tożsamości etnicznej Basków. Pierwszy miał miejsce w momencie jej rozpoczęcia i wiązał się z koniecznością ukrywania swojej baskijskości. Drugi nastąpił wraz z nasileniem procesu odzyskiwania pamięci historycznej na początku tego wieku i „odkopywaniem”, dosłownym i przenośnym, historii regionu. W 2007 roku w miejscowości Oiartzun, w Kraju Basków w Hiszpanii, miała miejsce ekshumacja ofiar wojny domowej. Zapoczątkowana przez lokalnych aktywistów, umożliwiła pochowanie szczątków na lokalnym cmentarzu i zrekonstruowanie miejscowej historii. Wojna domowa stała się jednocześnie momentem pozwalającym na negocjacje przestrzennej dominacji i relacji władzy, zarówno na poziomie mikro, jak i makro. W wąskim ujęciu umożliwiło to konfirmację dominującego lokalnie poglądu ideologicznego i jednocześnie symboliczne pokazanie, że nie ma już miejsca dla ideologii Franco i przyzwolenia na grupowe milczenie. O ile po wojnie frankiści dążący do kulturowej i etnicznej unifikacji kraju stanowili grupę uprzywilejowaną, tak współcześnie mamy do czynienia z sytuacją odwrotną i widoczne jest ożywienie baskijskich wartości nacjonalistycznych. “Obecnie jesteśmy świadkami protestów i ruchów takich wspólnot jak Szkoci i Walijczycy, Flamandowie, Bretończycy, Korsykańczycy, Baskowie i Katalończycy, które dążą do ponownego podkreślenia i ukazania swoich tożsamości w obliczu gospodarczych i kulturowych zagrożeń” (Smith 2009a: 11). W konsekwencji, ekshumacje mają swój wyraz również w szerszym ujęciu – państwowym. Wskazanie na ofiary, jakie Baskowie ponieśli w rezultacie polityki eliminacji różnic kulturowych ma na celu zaznaczenie, że różnice te przetrwały pomimo polityki Franco, a także zamanifestowanie swojej odrębności od Hiszpanii poprzez symboliczne zawłaszczanie terenu. Po latach przymusowego tłumienia etnicznej odrębności nastąpił więc wzrost znaczenia cech uznawanych za baskijskie i podkreślająca je historyczna nostalgia widoczna między innymi przez pryzmat ofiar homogenizacji kraju narzuconej przez Franco. Jak pisał Connerton (2008: 60): „Walka człowieka przeciwko władzy jest walką człowieka przeciwko zapominaniu”. Baskowie mierzą się obecnie z pozostałościami polityki generała, a ich strategią jest powrót do tradycyjnych baskijskich wartości, legitymizowanych między innymi poprzez ekshumacje i pochówki ofiar, które za te wartości zostały rozstrzelane.

Masowy grób -Kattin Txiki-, Kattin Txiki Taldea, 2007 r.

Celem niniejszego tekstu jest prześledzenie sposobu w jaki rytuały i symbole wykorzystywane są przez ruchy nacjonalistyczne w celu wzmacniania swojej społecznej pozycji oraz wskazanie, że jednym z takich rytuałów są ekshumacje. Problem przedstawiam na przykładzie hiszpańskiej miejscowości Oiartzun, w której prowadziłam kilkumiesięczne badania terenowe, oraz w oparciu o dane historyczne i teorie antropologiczne, dotyczące poruszanych przeze mnie zagadnień. Pomimo ograniczenia mojego artykułu do przykładu jednej miejscowości, warto pamiętać, że opisywane przeze mnie procesy są widoczne również w innych miejscach i analizować je możemy zarówno na poziomie lokalnym jak i globalnym.

Położone w prowincji Guipúzcoa[1] w Kraju Basków, Oiartzun jest niewielką, bo posiadającą zaledwie dziesięć tysięcy mieszkańców miejscowością.[2] W sąsiednim San Sebastián, często mówi się o niej jako o miejscu „typowo” baskijskim. Ta typowość ma się przejawiać zarówno w krajobrazie, jak i w autoidentyfikacji większości mieszkańców. Miasteczko położone jest pomiędzy wzgórzami i nie licząc nowo powstałego budownictwa blokowego, składa się w większości z tak zwanych caseríos, często spotykanych na wiejskich obszarach Kraju Basków. Caseríos to utrzymane w specyficznym kamiennym stylu domy, które pierwotnie należały do rolników i hodowców (głównie owiec), a obecnie coraz częściej pełnią zupełnie nowe funkcje. Służą na przykład jako pensjonaty czy domy wypoczynkowe dla zamożnych ludzi z miasta. Ze względu na pierwotnie rolnicze przeznaczenie, caseríos budowano przeważnie w oddaleniu od innych zabudowań, otoczone były bowiem ziemią, na której właściciele wypasali zwierzęta i uprawiali rośliny. Poruszając się po Oiartzun, widać liczne odizolowane od innych domy, rozrzucone po otaczających miasteczko wzgórzach – pozostałości dawnej specyfiki regionu. Specyfiki nie do końca zresztą zapomnianej, bowiem spacerując po okolicy, nietrudno napotkać wypasane owce, będące skądinąd jednym z najpopularniejszych symboli Kraju Basków, widocznym w każdym lokalnym sklepie z pamiątkami.

W 1895 roku Sabino Arana, założyciel Nacjonalistycznej Partii Basków (hiszp. Partido Nacionalista Vasco, PNV), wyróżnił pięć fundamentalnych cech narodu baskijskiego: język, rasę, prawa, zwyczaje i historię (Urla 1993: 838). Chociaż sam Arana nie odnosił się do teorii narodowych, a dotyczących „czystości rasowej” wprowadzonych przez A. Gobineau, warto pamiętać, że miały one niewątpliwy wpływ na jego działalność. Jako jeden z pierwszych zaczął traktować Basków w kategoriach narodowych, skłaniając się ku herderowskiej definicji narodu jako „wspólnoty etnicznej, ukształtowanej w procesie historycznym” (Szymaniec 2008: 26) wyrażanej przez wspólny język i kulturę. Było to podejście opozycyjne względem hiszpańskiego, traktującego naród, za J.J. Rausseau, w kategoriach politycznych i państwowych. Wprowadzając rozróżnienie na naród kulturowy i naród państwowy (zob. Smith 2009a, 2009b), możemy mówić o nacjonalizmie zarówno w kontekście grup etnicznych jak i obywatelskim.

Kolejnym elementem istotnym w budowaniu i podtrzymywaniu grupowej tożsamości jest terytorium, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę koncepcję terytorializacji kultur i tożsamości (rooting of people) (Malkki 1993). Chociaż idea ta poddawana jest krytyce ze strony antropologów badających migracje, to jednak służy interesom nacjonalistycznym, w tym mniejszościowej grupie etnicznej, jaką są Baskowie. Wspomniane wyróżniki etnokulturowe są podstawą dającą Baskom poczucie własnej archaiczności i wyjątkowości. Ich korelacja generuje liczne symbole, które tworząc sieć zależności wzmacniają poczucie przynależności i wspólnoty Basków. G. Zubrzycki wprowadza użyteczne pojęcie nazywając symbole „transczasowymi węzłami”, które działają “dynamizując historię oraz skupiając warstwy historycznych narracji i mitów wewnątrz pojedynczego obrazu lub obiektu, a także tworząc specyficzne ramy interpretacyjne dla rozumienia teraźniejszości” (Zubrzycki 2012: 58-59). Tworzą one bazę wyróżników służących zarówno do wewnętrznej, jak i zewnętrznej identyfikacji etnicznej. Warto pamiętać, że chociaż symbole są w fizyczny sposób teraźniejsze, to jednak są syntezą historii i pamięci społecznej.

To, czy ktoś jest Baskiem, czy nie, określa się na podstawie negocjacji pomiędzy znajomością języka baskijskiego – euskery, a baskijskim pochodzeniem, określanym między innymi na podstawie posiadania baskijskich nazwisk. W filmie Jak zostać Baskiem (w dosłownym tłumaczeniu tytuł to Osiem baskijskich nazwisk – Ocho apellidos vascos) pochodzący z Andaluzji bohater, przez serię nieporozumień zmuszony jest udawać Baska. Aby wpasować się w ramy społeczne i „stać się” Baskiem, wymyśla on fikcyjne drzewo genealogiczne, w którym znajduje się osiem baskijskich nazwisk, oraz udaje znajomość języka baskijskiego.

Takie wyznaczniki etniczno-tożsamościowe są pewnego rodzaju konsensusem pomiędzy przedwojenną wizją nacjonalistyczną i tą odrodzoną po okresie dyktatury Franco. W początkowej ideologii kładziono zdecydowanie większy nacisk na baskijskie pochodzenie[3], niż na znajomość euskery, co w sposób znaczący zmieniło się wraz z powstaniem w 1959 roku radykalnej nacjonalistycznej organizacji ETA (bask. Euskadi Ta Askatasuna – Kraj Basków i Wolność), a następnie śmiercią Franco i transformacją ustrojową (Urla 1993). Autonomia, a także społeczna i kulturowa odrębność Basków, zostały poddane wielkiej próbie w latach wojny domowej i dyktatury generała Franco, który zakazał posługiwania się językiem baskijskim i tłumił wszystkie ruchy autonomistyczne i nacjonalistyczne. Po latach politycznych i kulturowych represji promowanie nauki i mówienia po baskijsku stało się aktem negowania starej władzy i jednocześnie symbolem abertzale – baskijskiego patrioty (Urla 1993: 822).

Baskijskość, wyrażana przez różnego rodzaju działania nacjonalistyczne, legitymizowana jest obecnie przez procesy odzyskiwania pamięci historycznej, których fizycznym wymiarem są prowadzone w całej Wspólnocie Autonomicznej ekshumacje. Reprodukują one więzi wewnątrzspołeczne i w przypadku Basków stanowią punkt zwrotny tożsamości etnicznej. Zarówno zapomnienie, jak i odzyskiwanie pamięci zbiorowej jest etapem konstytuowania nowej etnicznej tożsamości. Odtwarzanie historii umacnia władzę grupy, która „odzyskuje” historię w danym regionie. Jednocześnie grupa dominująca – a w Oiartzun tą grupą są Baskowie – ma monopol na konstruowany kształt historii, a ta na powstającą na jej podstawie pamięć społeczną. Tożsamość mieszkańców Oiartzun jest więc wypadkową historii, pamięci społecznej oraz pamięci odzyskiwanej, a więc pamięci historycznej. Poprzez publiczne okazywanie swojej etniczności Baskowie manifestują swoje przywiązanie do terytorium i rytualnie je zawłaszczają. Dla mieszkańców Oiartzun jest to o tyle istotne, że pozwala w sposób symboliczny pozbyć się pozostałości władzy Franco i zaznaczyć swoją odrębność, tak dla nich istotną.

Powojenne antagonizmy pomiędzy Baskami i nie-Baskami (a także separatystami (nacjonalistami) i frankistami) w okresie powojennym wyrażały się w starciach o miejsca pamięci[4]. Grób, który ekshumowano w 2007 roku, stał się jednym z takich miejsc. W latach 50. umieszczono w jego miejscu krzyż i okazyjnie składano kwiaty[5]. Baskijski pisarz, José de Arteche, w 1959 roku zapisał w swoim pamiętniku, że na miejscu pochówku baskijskich ofiar wojny domowej ułożono dwa wieńce, jeden z napisem w euskerze „Nie jesteście zapomniani” (Etzaudete aztuta) i drugi z hiszpańskim „Bóg o was nie zapomni” (Dios no os olvida) (Sociedad de Ciencias Aranzadi 2007: 55). Następnego dnia w tym samym miejscu odręcznie napisano „Bóg jest z Franco” (hiszp. Dios está con Franco).

Mamy tutaj do czynienia z walką o ideologiczną i tożsamościową dominację w przestrzeni. Baskowie składają hołd swoim poległym rodakom symbolicznie odbierając sprawczość frankistom. Frankiści natomiast nie godzą się na utratę autonomii i pokazują, że nie przyzwalają na honorowanie osób, które w ich oczach są zdrajcami. Wyraźnie ukazuje to nie tylko istniejące w Oiartzun kontrasty, ale również podnoszone przeze mnie zawłaszczanie przestrzeni. Poprzez przemoc symboliczną obie strony podkreślają swoją obecność w niej. E. Leach pisał, że “kiedy używamy symboli (zarówno werbalnych jak i niewerbalnych) dla odróżnienia jednej klasy rzeczy lub działań od drugiej, kreujemy sztuczne granice w „naturalnie” ciągłym obszarze” (2010: 46). Granice te służą działaniom grup etnicznych w celu nakreślenia swojego terytorium i zidentyfikowania się z zajmowanym obszarem.

W Oiartzun, przywiązanie do terytorium i zawłaszczanie go, widoczne jest również na cmentarzu. Ratusz ufundował na nim pomnik ku czci rozstrzelanych. Zawiera on dwa bardzo ważne dla Basków symbole. Pierwszy dotyczy baskijskiego sportu narodowego nazywanego pelota, którego zasady w bardzo dużym przybliżeniu można porównać do squasha. Swoją formą pomnik przypomina ścianę do gry w pelotę. Drugim, istotniejszym symbolem, jest lauburu – baskijska swastyka, umieszczona w centralnym punkcie pomnika. Stawianie miejsc pamięci poległym – w formie mauzoleów, pomników, rzeźb etc. jest istotnym elementem polityki rekoncyliacji i chętnie korzystają z niego zarówno władze, jak i lokalne stowarzyszenia. W ostatnich latach, oprócz pomnika na cmentarzu, w Oiartzun ustawiono też rzeźbę w miejscu byłego pochówku ofiar polityki Franco. Wejście na ten teren wyznacza drewniana bramka wykonana przez miejscowych aktywistów, a dwa doły, w których pochowano ofiary, oddzielono od reszty terenu pionowymi, metalowymi płytami, osadzonymi we wzniesieniach terenu. W najwyższym punkcie, który znajduje się w tym miejscu, umieszczono abstrakcjonistyczną rzeźbę, która z wyglądu przypomina miniaturową wersję huśtawki z placu zabaw – dwa proste pionowe elementy utrzymujące trzeci, którego jeden koniec oparty jest na ziemi, a drugi skierowany w niebo. O historii miejsca informuje ustawiona przez te same osoby tablica informacyjna; ma ona przedstawiać historię miejsca i upamiętniać wydarzenia, które tam zaszły. Wszystko opatrzone jest dwiema flagami: Baskijską oraz Drugiej Republiki – symbolami przeciwstawnymi wobec nacjonalistów hiszpańskich i monarchii. Zakopując ciała, frankiści zawłaszczyli terytorium, więc odkupując je Baskowie odzyskują je.

Pomnik na miejscu masowego grobu, Kattin Txiki Taldea, 2007 r.

Ekshumacje grobów nie tylko zapoczątkowały proces odzyskiwania pamięci historycznej, ale też służą wprowadzaniu etnicznych narracji i społeczno-politycznych manipulacji pamięcią zbiorową. Odczytywać je można jako aktywne działanie polityczne baskijskich nacjonalistów. Jest to próba konstytuowania baskijskiej tożsamości, będącej wypadkową wpływów politycznych, relacji społecznych i obfitującej w symbole przestrzeni, które wpływają na wymienione wcześniej elementy składowe narodu. Kiedy weźmiemy pod uwagę fizyczną przestrzeń społeczną jako arenę symbolicznych i rytualnych rozgrywek pomiędzy polityką a tożsamością, możemy wykazać, że zawłaszczanie przestrzeni przez tożsamości indywidualne lub grupowe może prowadzić do zmiany prowadzonej polityki i na odwrót, polityka może prowadzić do zmiany tożsamości. W Oiartzun Baskowie wykorzystują oba te wektory.

Dodatkowo, za sprawą wspólnych symboli, wzrasta poczucie grupowej tożsamości i solidarności. A. Smith wspomina, jak „istotna [jest] rola mitów i symboli dla ucieleśniania korpusu przekonań i odczuć, które zachowują, rozprzestrzeniają i przekazują przyszłym pokoleniom strażnicy etniczności” (Smith 2009a: 12). Symbole według V. Turnera to „przedmioty, działania, wydarzenia, gesty albo jednostki organizacji przestrzeni występujące w sytuacji rytualnej” (Turner za: Zubrzycki 2014: 162). Odnosząc turnerowską definicję symboli do sytuacji w Oiartzun, możemy stwierdzić, że ekshumacje są istotnym elementem zarówno dla kreowania tożsamości etnicznej, jak i w baskijskim nacjonalizmie. Narodowa mitologia kształtowana jest poprzez historię i pamięć społeczną, które znajdują swoje odzwierciedlenie w praktykach rytualnych i w publicznych przejawach symbolicznych (Zubrzycki 2012: 75). Wszystkie wspomniane elementy wpływają na tożsamości indywidualną i grupową osób zamieszkujących daną przestrzeń społeczną. Sprowadzając to do najbardziej symbolicznych wyróżników, w Oiartzun dokonały się dwa zwroty tożsamości mieszkańców: pierwszy zwrot wraz z zakopywaniem ciał ofiar, prowadzący do przymusowego uśpienia baskijskiej tożsamości mieszkańców, a drugi, wzmacniający ją, miał miejsce wraz z ekshumacjami.

Przypisy:

1. Bask. Gipuzkoa. Zarówno nazewnictwo hiszpańskie jak i baskijskie funkcjonuje w środowisku lokalnym, jednak częściej spotykane są nazwy baskijskie.
2. Ministerio de Hacienda y Administraciones Públicas, Registro de entidades locales, 2014, http://ssweb.seap.minhap.es/REL/frontend/inicio/municipios/16/13432/50 (wgląd: 03.04.2016).
3. Warto przywołać tutaj podejście prymordialistyczne zgodnie z którym narody są zjawiskiem naturalnym i wrodzonym (zob. Geertz 2005; Smith 2009a, 2009b), ale też przypomnieć o teoriach Gobineau, którymi kierowano się pod koniec XIX i na początku XX w.
4. Pisząc o miejscach pamięci odnoszę się do P. Nora, który zdefiniował je jako „[..] any significant entity,whether material or non-material in nature, which by dint of human will or the work of time has become a symbolic element of the memorial heritage of any community.” (Nora 1996: XVII).
5. W baskijskim nacjonalizmie kwiaty na grobach symbolizują życie i ojczyznę za którą zginęli zamordowani, ale też nadzieję (Aretxaga 1988: 89).

Bibliografia:

1. Aretxaga B. Los funerales en el nacionalismo radical vasco, San Sebastián: Baroja, 1988 r.
2. Egaña I., Los crímenes de Franco en Euskal Herria 1936-1940, Txalaparta, 2009 r.
3. Fernández de Mata I., From invisibility to power: Spanish victims and the manipulation of their symbolic capital, “Totalitarian Movements and Political Religions” 9: 2-3, 253-264, 2008 r.
4. Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005 r.
5. Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa: Wydawnictwo PWN, s. 30-80, 1991 r.
6. Kattin-Txiki Taldea, Agirien txostena, Oiartzun, b.d.
7. Kattin-Txiki Taldea, Isiltzen ez den isiltasuna, Oiartzun, 2009 r.
8. Leach E., Kultura i komunikowanie, przeł. M. Buchowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010 r.
9. Malkki L., National geographic: the rooting of peoples and the territorialization of national identity among scholars and refugees, “Cultural anthropology” 7: 1, 24-44, 1993 r.
10. McDowell S., Braniff M., Contested visions: memory, space and identity in the Basque Country, w: Commemoration as conflict: space, memory and identity in peace processes, London: Palgrave Macmillan, 2014 r.
11. Nora P., Między pamięcią a historią. Les lieux de memoire, przeł. M. Sugiera, M. Borowski, “Didaskalia” 10, 2011 r.
12. Nora P., From Liuex de memoire to Realms of memory, w: P. Nora, L.D. Kritzman (eds.) Realms of memory: rethinking the French past. Vol. 1: conflicts and divisions, s. XV-XXIV, New York: Columbia University Press, 1996 r.
13. Orzechowska-Wacławska J., Baskowie: Powstawanie współczesnego narodu, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2014 r.
14. Smith A., Etniczne źródła narodów, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2009 r.
15. Smith A., Kulturowe podstawy narodów, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2009 r.
16. Sociedad de Ciencias Aranzadi, Informe exhumación en Iragorri (Oiartzun), San Sebastián, 2007 r.
17. Szymaniec P., Pojęcie narodu w filozofii dziejów Johanna Gottfrieda Herdera, 2008 r. http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/29199/003.pdf (dostęp: 10.12.2016).
18. Urla J., Cultural politics in an age of statistics: numbers, nations, and the making of Basque identity, “American Ethnologist” 20:4, 818-843, 1993 r.
19. Zubrzycki G., Estetyka wojny o krzyże: mobilizacja “Narodu”, w: Krzyże w Auschwitz: tożsamość narodowa, nacjonalizm i religia w postkomunistycznej Polsce, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2014 r.
20. Zubrzycki G., Odczuwając naród: estetyka martyrologii mesjanistycznej w Polsce, “Sensus Historiae” 6: 1, 49-77, 2012 r.

Etnologia.pl