Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

MultiKulti

Można śmiało powiedzieć, że opowieść od zawsze stanowiła nierozerwalną część życia każdego człowieka. Nie wymaga ona bowiem "dla swego zaistnienia specjalnej sytuacji folklorotwórczej" [Łukowska 1991: 53], wystarczyło więc tylko, aby pojawił się jej twórca, czyli narrator oraz odbiorca, czyli słuchacz. Uniwersalność opowieści zatem polega przede wszystkim na tym, iż "każdy uzyskuje możliwość swobodnego wypowiedzenia się, bez względu na indywidualne predyspozycje narracyjne" [Łukowska 1991: 53]. Oznacza to, że nadaje ona osobisty charakter zawartym w niej treściom. Nie stanowią więc one tylko i wyłącznie zapisu pewnych wydarzeń z przeszłości. G. Gibbs mówi nawet, iż "opowieść oznacza: doświadczyłem tego, co zarówno wzmacnia siłę przedstawionych w niej dowodów, jak i mówi coś o danej osobie, jej odczuciach i sposobie, w jaki doświadcza rzeczywistości i ją ocenia" [Gibbs 2011: 109]. Co ważne, poprzez budowanie narracji lub też opowiadanie danej historii, ludzie w elementarny sposób organizują własny sposób rozumienia otaczającej ich rzeczywistości. Dzięki narracji zyskują oni także możliwość nadania sensów swoim doświadczeniom z przeszłości oraz możliwość podzielenia się tymi przeżyciami z innymi [Gibbs 2011: 108].

Narracje bez wątpienia traktować należy jako niezastąpiony i niezwykle powszechny sposób komunikowania, interpretowania oraz wartościowania własnych historii. Wśród najczęstszych funkcji narracji można również wskazać na komunikowanie pewnych faktów i przekazywanie konkretnych informacji, jak na przykład w opowieściach traktujących o osobistych doświadczeniach oraz na zaspokajanie pewnych potrzeb psychologicznych. Według Gibbs'a narracje takie "stają się jednym ze sposobów radzenia sobie z zakłóceniami codziennej rutyny (...) Wszystkich nas przecież łączy potrzeba odbudowywania poczucia porządku po okresach załamania i wszyscy próbujemy nadać jakiś sens sytuacjom pozbawionym logiki" [Gibbs 2011: 112-113]. Dzięki takim opowieściom, badacz ma zatem dostęp nie tyle do samej przeszłości badanego, ile do jego percepcji świata, do sposobu w jaki organizuje on własną rzeczywistość. Wydaje mi się nawet, iż to co powinno najbardziej interesować antropologa nie musi tyczyć się dotarcia do źródeł wiedzy o przeszłej rzeczywistości respondenta, tylko właśnie wiedzy o porządkowaniu przez niego przeszłości. Istotnym bowiem jest skupienie uwagi na poszukiwaniu przyczyn, "dla których w strategicznych momentach wywiadu respondenci sięgają po narracje czy zaczynają opowiadać historie. Może to dać wgląd w to, jakie wątki są dla nich najważniejsze, oraz podsunąć pomysły dotyczące kierunków dalszego badania" [Gibbs 2011: 112-113]. Stąd wniosek, iż obierając narrację za źródło wiedzy, należy zawsze mieć w świadomości fakt, że nie da się jej jednoznacznie określić, czy zakwalifikować do konkretnych - ustanowionych przez badacza - struktur. Opowieść staje się więc niezastąpionym źródłem dokumentacji pewnych aspektów z biografii badanego. Opowieść "oddaje mu głos" [Gibbs 2011: 109]. Zyskuje więc on możliwość tworzenia oraz podtrzymywania obrazu własnej tożsamości. Dzięki narracji pokazuje także w jaki sposób postrzega świat i co więcej, w jaki sposób postrzega on samego siebie. Analiza takich narracji czy też biografii, jest moim zdaniem nieoceniona w badaniach antropologicznych traktujących na przykład o pamięci. Uwaga antropologa skupia się bowiem "nie tylko na treści wypowiedzi badanych czy na tym, jakie rzeczy lub wydarzenia opisują oni w swoich wypowiedziach, ale również na tym, jak o nich mówią, dlaczego powiedzieli właśnie o nich, oraz jakich uczuć i doświadczeń doznali" [Gibbs 2011: 130]. Historie te umożliwiają badaczowi poznanie sposobu, w jaki jego rozmówca - stając się autorem danej narracji - nadaje sens swoim przeżyciom. Zatem "pamiętając, każdy z nas staje się autorem tej narracji, co sprawia, że będąc narratorem i bohaterem naszej przeszłości, to my nadajemy jej sensy" [Kaniowska 2003: 62]. Owo odkrywanie oraz nadawanie sensów przeszłości sprawia, iż nie można poprzestać na opinii, wedle której pamięć jako narracja jedynie opisuje i wyjaśnia przeszłość. Pamięć jako narracja bowiem opisuje i wyjaśnia przede wszystkim to, kim jesteśmy, jak myślimy i jak odczuwamy. Opisuje wszystko to, co jest dla nas ważne. Co więcej, pamięć, która niezmiennie konstruuje znaczenie tego, co minione, jest cały czas zależna od przekonań moralnych pamiętającego, od jego hierarchii wartości oraz wierzeń i tradycji. Wymienione elementy składają się więc na sens zapamiętanych treści. Oznacza to, iż sięgając po historie traktujące o czyjejś przeszłości, otrzymamy nie tyle dokładny zapis minionych wydarzeń, ile swego rodzaju autoportret narratora.

Foto © Martyna Lembicz

Warto zatem w tym miejscu zastanowić się nad kwestią dotyczącą warstw pamięci. K. Kaniowska pisze, iż "jeżeli pamięć traktować będziemy jako narrację, to tym samym zapytać należy, czy pamięć posiada taką strukturę; czy możemy zasadnie mówić o warstwach pamięci. Odpowiedź na to pytanie będzie łatwiejsza, gdy przyjmiemy założenie, że struktura pamięci odpowiada strukturze tekstu. Taka analogia jest uzasadniona, skoro tylko pamięć zgodziliśmy się traktować jako narrację"[Kaniowska 2003: 62]. Jeżeli zatem chcemy rozważać o pamięci jak o narracji, wpierw - w celu analizy jej treści - musimy przyjąć zasady rządzące analizą struktury tekstu. Jest to oczywiście możliwe tylko wtedy, gdy dostrzeżemy owo strukturalne podobieństwo tekstu i pamięci, o którym wspomina B. Skarga. Podobieństwo takowe jest wyraźne, kiedy zostaną wzięte pod uwagę cztery istotne elementy. Chodzi tu mianowicie o treść, język, reguły sensu oraz epistemę [Kaniowska 2003: 62]. Składniki te należy czytać jako warstwy tekstu oraz pamięci. Ich dokładna analiza ma w swoim zamierzeniu dotarcie do pewnych ukrytych sensów - zawartych w pamięci bądź w tekście - oraz późniejsze ich zrozumienie. Pierwsza warstwa, czyli treść, odnosi się do wszelkich treści, które przechowujemy w pamięci. Niezwykle ważnym jest podkreślenie, iż treści te stanowią nieuporządkowany i dynamiczny zbiór. Zbiór ten podlega bezustannie procesom interpretacji oraz reinterpretacji. Następną warstwę, omawianą przez Skargę, stanowi język. Język uważany jest za ten składnik narracji, w którym uwidacznia się ów narracyjny charakter pamięci. Co więcej, decyduje on o samej narracji. Mimo tego, iż nie jest on jednoznaczny, to właśnie dzięki niemu możliwe jest jakiekolwiek dotarcie do prawdy narratora. "Retoryka, konstrukcja, emocjonalność językowej wypowiedzi przedstawia, interpretuje i utrwala przekaz" [Kaniowska 2003: 62]. Za sprawą języka zatem możemy dotrzeć nie tylko do prawdy zawartej w narracji, ale przede wszystkim odsyła nas on do wiedzy o samym autorze owej opowieści. Według F. Ankersmita bowiem "nasze doświadczenie świata, sposób w jaki doświadczamy rzeczywistości, czy też sposób, w jaki rozważamy nasze doświadczenie i naszą wrażliwość na doświadczenie, wszystko to przesiąknięte jest językiem" [Ankersmit 2004: 224]. Trzeci poziom odnosi się do reguł sensu. Na tym poziomie możemy mówić o uporządkowaniu narracji. "W tej warstwie dokonuje się swoisty zabieg na tkance wytworzonej przez dwie poprzednie. Porządkowanie treści wyrażonych w języku wymaga takiej ich interpretacji, która pamiętającemu podmiotowi pozwala szukać sensu rządzącego narracją pamięci. Na tym poziomie właśnie dokonuje się jakaś faza interpretacji. Wymaga to pewnego dystansu wobec własnej pamięci; dystansu, który zrodzić się może jedynie z analizy własnych doświadczeń, emocji, przeżyć, działań. Taka analiza pozwala podmiotowi uzasadnić swoją przeszłość, zrozumieć przyczyny i motywy swoich myśli i działań, uwikłanie w zależności zewnętrzne, w siły działające nań ze strony otaczającego nas świata" [Kaniowska 2003: 62]. Odkrycie tychże reguł sensu stanowi o uzyskaniu świadomości własnej tożsamości. Stanowi o uzyskaniu wiedzy na temat wyrażania tożsamości, dokonującą się właśnie poprzez narracje pamięci. Ostatnia warstwa, czyli warstwa epistemy, służy w pewnym sensie wspomaganiu oraz pogłębianiu reguł sensu. "W tej fazie oglądu pamięci narzędziem interpretacji staje się zbiór (a nie zawsze jest to system) idei i wartości, zawsze obecny, choć zmienny w czasie. Ta zmienność jest niezwykle ważna, bowiem to ona w największym pewnie stopniu decyduje o dynamice pamięci, a przede wszystkim o dynamice interpretacji narracji pamięci (...) filtr epistemy może zniekształcić pamięć, zmienić jej sensy i przyjęte sposoby narracji" [Kaniowska 2003: 62]. Oznacza to dla mnie, iż mając na uwadze wszystkie cztery warstwy treści/pamięci, jedną z ważniejszych jest niewątpliwie warstwa epistemy. W niej bowiem, według mnie, zawiera się cała tożsamość autora, wartości i poglądy przez niego wyznawane, a także sposób w jaki dokonuje on interpretacji swoich przeszłych doświadczeń. Bez zrozumienia owego narracyjnego charakteru pamięci, jawić się ona może tylko i wyłącznie jako prosta rejestracja rzeczywistości [Brocki 2003: 92]. Kiedy natomiast dopuścimy możliwość traktowania jej tożsamo z narracją, zyskamy dostęp do elementów, których odkrycie i zrozumienie poprowadzi nas wprost do interpretowania przeszłej rzeczywistości jako narracji historycznej. Co więcej, owa narracja historyczna "organizuje całą naszą wiedzę o danym fragmencie przeszłości w określony sposób i czyni to z powodzeniem przez jej podciągnięcie pod konkretną całość" [Ankersmit 2004: 42]. Oznacza to, iż struktura treści zapamiętanych, sposób ich przekazania oraz język, który zostanie użyty do tego celu, stanowią podstawy zrozumienia przeszłości. Aczkolwiek K. Hastrup twierdzi, iż "pamięć nie zachowuje przeszłości, lecz dostosowuje ją do obecnie panujących warunków (...), zawsze zaczyna się od odbicia teraźniejszości i biegnie w tył czasu" [Brocki 2003: 93-94].

Pamięć jako narracja zatem nie będzie tylko i wyłącznie pewnym wyznacznikiem przeszłości. Traktuje ona bowiem w dużej mierze o tym, jak nasze przeszłe doświadczenia wpłynęły na proces budowania tożsamości, jak wpłynęły na to, kim jesteśmy w obecnej chwili. Wspominając, za każdym razem na nowo budujemy obraz swojej osoby. F. Ankersmit mówił nawet, że "tylko dzięki mówieniu i pisaniu może bowiem zostać ocalona integralność osobowości; milczenie oznaczałoby stałe duszenie się traumą przeszłości" [Ankersmit 2004: 243].

Bibliografia:

• Ankersmit F. 2002: Pamiętając Holocaust: żałoba i melancholia, [w:] Pamięć, etyka i historia. Red. E. Domańska. Poznań.
• Brocki M. 2003: Semioza pamięci w etnografii, [w:] "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" nr 3-4, s. 92-94
• Gibbs G. 2011: Analizowanie danych jakościowych. Warszawa.
• Kaniowska K. 2004: "Memoria" i "postpamięć" a antropologiczne badanie wspólnoty. "Łódzkie Studia Etnograficzne" t. XLIII.
• Łukowska M. 1991: Badania nad opowieścią wspomnieniową."Łódzkie Studia Etnograficzne" t. XXX

Etnologia.pl