Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Europa

Na historycznych ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego już od sześciu stuleci mieszka grupa etniczna pochodzenia wschodniego, tradycyjnie nazywana "Tatarami". Chociaż ustalenie dokładnego początku osadnictwa muzułmanów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego nie jest możliwe, to pojawienie się ich na tym terytorium można wiązać z przygranicznymi konfliktami Litwy ze Złotą Ordą w pierwszej połowie XIII w. (1238 - 1239), kiedy to Litwa starała się podporządkować swojemu panowaniu ziemie Smoleńszczyzny i Czernihowszczyzny. W wyniku tych konfliktów Tatarzy niewątpliwie musieli trafiać na Litwę w charakterze niewolników. Jednak z powodu braku konkretnych historycznych danych, trudno twierdzić z całą pewnością, że Tatarzy właśnie od tego czasu zaczęli osiedlać się na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Ta grupa etniczna, która otrzymała później nazwę Tatarów litewskich, tj. tureckojęzycznych muzułmanów osiadłych w Wielkim Księstwie Litewskim, którzy zaciągnęli się do wojska i otrzymali we wladanie ziemię, i tak jak inni miejscowi poddani zobowiązani byli do uczestniczenia w wojnie na rozkaz Wielkiego Księcia, kształtuje się od końca XIV do początku XV wieku.
Przyczyny przeniesienia się Tatarów na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego miały charakter czysto polityczny - były to: rozpad Złotej Ordy, a także wewnętrzna walka o władzę, trwająca jeszcze po wykształceniu niezależnych chanatów. Migracji sprzyjały również przygraniczne starcia z Tatarami.

Przeniósłszy się na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego jeszcze w XIV-XV w., Tatarzy w ciągu dwóch stuleci ulegali asymilacji z ludnością miejscową pod względem językowym, przeżywając razem z nią wszystkie historyczne przemiany, integrując się kulturowo, jednak częściowo zachowując swoją niezależność, a co najważniejsze - religię (islam), która pozwala mówić o litewskich Tatarach jako szczególnej etnokonfesyjnej grupie.

Języki tureckie, którymi mówili mieszkający w Wielkim Księstwie Litewskim Tatarzy, szybko zaczęły wychodzić z użycia. Anonimowy autor dokumentu 'Risale - i tatar - i Lech' już w 1558 r. wskazywał na to, że pewna część jego współplemieńców "porzuciła swój język ojczysty i używa polskiego". O szybkim porzuceniu języka przez litewskich Tatarów świadczą i inne źródła XVI w. Przykładowo w rękopisie Łuckiewicza zawarta jest wypowiedź w języku białoruskim, z której widać, że odnosi się ona do tego czasu, kiedy proces językowej asymilacji Tatarów jeszcze się nie zakończył, ale wśród Tatarów byli już ludzie, którzy nie znali języka ojczystego i posługiwali się białoruskim: 'Kali pa Tatarsku ne wmeje to rusku nechaj abrakaeca' (w wolnym tłumaczeniu: "jeśli po tatarsku nie umie, niech po rusku mówi"). Przytoczona rada znajduje się wśród tekstów pouczeń o modlitwie i przeznaczona jest dla nauczyciela religii muzułmańskiej. Opierając się na różnych posiadanych wiadomościach można stwierdzić, że większość litewskich Tatarów już w końcu XVI w. nie mówiła w rodzimym języku (jednym z tureckich dialektów).

Powody sprzyjające szybkiej utracie rodzimego języka przez Tatarów zostały przedstawione w pracach wielu badaczy. Wśród podstawowych z nich można wskazać zawieranie mieszanych małżeństw muzułmanów z chrześcijankami, społeczną różnorodność litewskich Tatarów, ich niewielką liczbę, odizolowanie od rodzinnego kraju, a także brak jednego wspólnego języka do obsługi religijnych obrzędów. Islam, będący podstawą "tatarskości", opierał się na języku arabskim, niezrozumiałym dla Tatarów, i nie mógł na skutek tegosprzyjać utrzymaniu języka ojczystego.
W ten sposób, żyjąc przez stuleca obok Białorusinów, Polaków i Litwinów, ta początkowo wyróżniająca się pod względem etnicznym i kulturalnym ludność nie mogła utrzymać swojej etnicznej i językowej samodzielności. W XIX w. większość z nich przestała uważać siebie za Tatarów: "My nie Tatarzy, ale szlachta muzułmanie - mówili - i Tatarami nas nazywają tylko chłopi". Widać z tego, że integacji przesiedleńców w jednolitą etnokonfesyjną grupę sprzyjały wspólna religia - islam, wspólny język - starobiałoruski, a także wspólne prawa i obowiązki.

Przybyli z kipczackich stepów i Krymu Tatarzy przynieśli ze sobą własną kulturę. Na skutek wpływu zachodnioeuropejskiej cywilizacji, kultura ta zmieniała swoje oblicze i zdobywała nowe cechy. Odrębności dziedzictwa kulturowego litewskich Tatarów należy szukać w słowiańskojęzycznym, ale arabskoalfabetycznym piśmie, oryginalnej architekturze religijnej, barwnym folklorze, oryginalnych tradycjach i zwyczajach. Kultura litewskich Tatarów w ten czy inny sposób zawsze była związana z ich religią - islamem.
Pojawienie się białoruskich tekstów pisanych alfabetem arabskim w połowie XVI w., a w XVII - XX w. także w języku polskim, wiąże się z historią lingwistycznej asymilacji litewskich Tatarów. Uwarunkowała ona potrzebę przekładu na język białoruski, a następnie i polski, literatury religijnej: sur Koranu, niezrozumiałych dla litewskich Tatarów arabskich tekstów modlitw, legend o proroku ?ahomecie. Oprócz tego pojawienie się słowiańskojęzycznych ksiąg liturgicznych, napisanych arabskim alfabetem, zbiegło się w czasie z Reformacją, kiedy to wśród ludów wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego wzrosło zainteresowanie własną historią, kulturą i religią. To z tego okresu pochodzi pierwszy polski przekład Koranu.

Dzieła twórczości literackiej litewskich Tatarów przetrwały do dziś w postaci rękopiśmiennych zbiorów z XVII - XIX w., o różnej tematyce. Do tych książek (zwanych kitaby) zalicza się podania o życiu i działalności proroka Mahometa, opisy obrzędów i rytuałów, podstawowych obowiązków muzułmanów, a nierzadko także biblijne legendy, moralizatorskie opowiadania, czasem zalicza się do nich także wschodnie awanturnicze opowieści. Istniały zbiory (chamaiły) modlitw w arabskim i tureckich językach, gdzie znajdowały się także informacje o muzułmańskiej chronologii, leczeniu chorób przy pomocy modlitw, interpretacji snów. W tak zwanych (tadżwidach) zawarte były zasady czytania arabskiego tekstu Koranu. (Tafsiry) zawierały teksty Koranu w języku arabskim z dołączonym przekładem (streszczeniem albo komentarzem) na język białoruski lub polski. Specjalny rodzaj stanowią zbiory, nazwane przez S. Kriczinskiego 'polukitabami' (półkitabami) - w ich składzie zazwyczaj nie ma modlitw, ale są one tematycznie bliskie kitabom, odróżniając się od tych ostatnich znacznie mniejszą objętością.

Kitaby najczęściej były przechowywane w meczetach lub stawały się własnością zamożniejszych Tatarów i ich rodzin. Przed pierwszą wojną światową w każdej tatarskiej osadzie było kilka takich książek. W czasie wojny wiele z nich zaginęło i już w okresie powojennym kitaby stały się bibliograficzną rzadkością.
Wśród znanych rękopisów z XVII w. przeważają teksty białoruskie. W większości przypadków wzrost liczby polskich tekstów w kitabach i chamaiłach odbywało się poprzez tłumaczenia z białoruskiego na polski. Dopiero w XVIII - XIX w. pojawiają się kitaby i chamaiły, które można w pełni nazwać polskojęzycznymi.

Znany slawista J.E. Karskij zauważył, że arabsko-alfabetyczne rękopisy "dają wiele ciekawych materiałów dla oceny białoruskiego języka w XVI - XVII w. Jeśli by przeczytać i zbadać wszystkie znane białoruskie teksty pisane arabskim alfabetem, to bardzo możliwe, że znalazłoby się wiele nader ciekawych cech szczególnych języka, niezauważalnych w zabytkach piśmienniczych z tradycyjną ortografią. Wynika z tego i inny wniosek, że tak dokładnego przekładu białoruskich dźwięków mogła dokonać tylko osoba, która w tym języku dobrze mówiła, jak rodzony Białorusin, to znaczy nawet podstawa jej wymowy dostosowała się do miejscowej".

Mimo wielokrotnego kopiowania rękopisów i ich modyfikacji, a może właśnie dzięki temu, piśmiennictwo litewskich Tatarów jest wartościowym źródłem różnorodnej informacji. Największe było znaczenie arabsko-alfabetycznych rękopisów dla filologii białoruskiej. Nie należy zapominać i tego, że istnienie arabsko-alfabetycznego pisma sprzyjało utrzymaniu kulturalnych i religijnych odrębności litewskich Tatarów, nie pozwoliło im na całkowitą asymilację. Tradycyjne piśmiennictwo niosło w sobie pamięć historyczną minionych lat, wspierało tradycję i zwyczaje w muzułmańskich rodzinach. W ciągu wieków pozostawało jedynym źródłem religijnej kultury muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Bliskie połączenie obrzędów o wąskim etnicznym charakterze z tymi ogólnoislamskimi, jest bardzo charakterystyczne dla tradycyjnej kultury litewskich Tatarów. Nie można jej sobie wyobrazić bez prowadzenia takich muzułmańskich obrzędów, jak czytanie Koranu, modlitwy, rozdawanie jałmużny. Obrzędy te stawały się podstawowym trzonem nadawania imienia, zawierania braterstwa, wesel, stypy, dnia pamięci o zmarłych, itd.; prowadzone były zazwyczaj w warunkach domowych, w trakcie proszonych, uroczystych obiadów. Wszystkie wyżej wymienione obrzędy miały charakter stałej tradycji; ich opis znajdujemy w artystycznej i historycznoetnograficznej literaturze, poświęconej życiu Tatarów.

Długie lata państwowego ateizmu prawie nie dotknęły sfery życiowej, rodzinnej obrzędowości litewskich Tatarów, w której zachowywały się elementy czysto islamskiej tradycji i symboliki. Obrzędy nadal istniały, przystosowywane do zmieniających się warunków. Przykładowo, po tym jak w połowie XX w. zburzony został meczet w Widzach (miejscu osadnictwa na terytorium obecnej Białorusi), dla odprawiania religijnych obrzędów duchowni - imamowie, zaczęli być zapraszani do domów. Miejscem powszechnej zbiórki muzułmanów stały tak zwane zjazdy, albo "muzułmańskie fiesty". Odbywały się one w okresie letnim, zaczynały się od dnia wspominania zmarłych na widzowskim mizarze (muzułmańskim cmentarzu) 31 maja, a kończyły wraz z końcem sierpnia w mizarze święciańskim (na terytorium obecnej Litwy). W tych dniach Tatarzy - muzułmanie mieli okazję nie tylko do wspominania swoich bliskich i odmówienia nad ich grobami modlitwy za spokój duszy, ale też do wspólnych spotkań. Takie zebrania miały też ważne znaczenie społeczne. Po modlitwach i rozdaniu sadagi (jałmużny) w mizarach, Tatarzy zbierali się w domach albo klubach, gdzie mogli nie tylko wspólnie rozwiązywać bolące i aktualne problemy, ale też bliżej się poznać, dać podstawę do tworzenia się nowych tatarskich rodzin. Tego rodzaju przedsięwzięcia wzmacniały wspólnotę od wewnątrz i sprzyjały zachowaniu grupowej identyfikacji, zmniejszały ryzyko procesów asymilacyjnych i zakładania mieszanych rodzin. Wspólnym wysiłkiem i środkami utrzymywali w należym stanie mizary. Historia meczetu widzowskiego znalazła swój ciąg dalszy w muzułmańskich "zjazdach", które pomogły zachować gminę muzułmańską w ramach trzech starych powiatów.

Nie można nie zgodzić się z opinią R. Urazmanowoj uważającej, że istniała znaczna warstwa społeczeństwa, której przedstawiciele nie uznawali siebie za wierzących muzułmanów, a w tym samym czasie odprawiali najważniejsze muzułmańskie obrzędy i brali udział w ich prowadzeniu. Badacz widzi w tym specjalny, wyjątkowy fenomen radzieckiej, a częściowo i poradzieckiej rzeczywistości, zasługujący na specjalną uwagę i analizę ze strony psychologów społecznych, etnografów, historyków i islamoznawców. W istocie zderzyliśmy się z osobliwym zjawiskiem długotrwałego istnienia i funkcjonowania życiowej i obrzędowej kultury, rzec można, w swej formie muzułmańskiej, która jednak utraciła religijną treść. Ten wariant muzułmańskiej obrzędowości bynajmniej nie świadczył o duchowej próżni w kulturze ludowej. Pod "dachem", wydawałoby się, formalnych jedynie procedur, Tatarzy znajdowali ratunek i schronienie resztek muzułmańskiej duchowości, wiary, moralności i religijności w tatarskim społeczeństwie. Niewątpliwie w znacznym stopniu ułatwiło to i przyśpieszyło etnokulturowe odrodzenie wspólnoty litewskich Tatarów w ostatnim dziesięcioleciu. Socjologiczne badania, przeprowadzone przez białoruskich naukowców, pokazały, że 78,8% białoruskich Tatarów dochowuje muzułmańskiej obrzędowości. Mimo że nie ma podobnych danych ilościowych na Litwie i w Polsce, zgodnie z obserwacją wielu naukowców zachodzi tam analogiczna sytuacja.

Na szczególną uwagę zasługuje rozwój i zmiana rodzinno-życiowej obrzędowości w nowych, współczesnych warunkach. Przeprowadzone w latach 2001-2002 badania archeograficzne wykazały, że doszło do uprawomocnienia się wielu tradycyjnych obrzędów weselnego i pogrzebowo-zadusznego cyklu. Litewscy Tatarzy otwarcie mówią o swoich historycznokulturowych tradycjach, od dawna kształtujących tryb życia tatarskiej rodziny. Jeżeli jeszcze w latach 70-90-tych wydawało się, że takie tradycje, jak znachorstwo, magia i inne, należą do dalekiej przeszłości, to badania ostatnich lat, przeprowadzone przez autora tego tekstu, świadczą o czymś całkiem przeciwnym. Przykładowo 78-letniaja Tanzilija Bieganskaja (Rejon Święciański, wieś Milkunaj) prowadzi terminarz, w którym oznacza wszystkie muzułmańskie święta i leczy od "przerażenia" za pomocą nusiek (nuska, z arab. "nuscha" - amulet, amulet):

"To ... i tak pomagało ludziom, i tak pomagało ludziom. trzy razy trzeba zapalić. Nusoczkę napiszę jedną, drugą, trzecią. Tam są jakieś słowa i ja je nie z pamięci, a po prostu z karteczki spisałam. W Niewieriszkach moja szwagierka miała męża piśmiennego. Od niego odpisałam, i ludziom bardzo pomagałam. Znaczy, trzeba do wschodu słońca i po zachodzie zapalić. Karteczkę trzeba położyć na węgielki i nałykać się tego dymu, popluć trzy razy i odrzucić od siebie te węgle. Jedna kobieta, ciężarna, jak uderzył grom, akurat szła, pracowała tu jako brygadzista, rolnik. Bardzo się przestraszyła i bardzo się bała, żeby nie zaszkodziło to dziecku. Przyszła, klęczała, prosiła, ręce całowała, żebym jej wypisała. Ktoś jej powiedział, że ja piszę od przerażenia. Wypisałam jej nusoczki. Ona je trzy razy zapaliła. Wzięłam od niej tylko rubla, a ona dawała mi więcej. Mówię jej: mi nie trzeba, mi tych zarobków nie trzeba, niech tylko pomoże tobie i twojemu dziecku. I jak myślicie, widziałam ją, córeczka już dorosła, i mówiła do mnie: wszystko w porządku, nigdy o tobie nie zapomnę, Tania. Nigdy o tobie nie zapomnę. Ja mam w dowodzie osobistym Tanzila po tatarsku, a wszyscy mówią na mnie Tania i Tania. Tak, mówi, i dziewczynka moja zdrowa, i ja wyzdrowiałam. Bardzo mi pomogłaś" (fragment z wywiadu autora).
Systematyczne badania w tej sferze pomogłyby utrwalić i zachować bogate, ale stopniowo znikające dziedzictwo kulturowe litewskich Tatarów.

Odnosząc się do osobliwości kulturowych litewskich Tatarów, nie wolno pominąć ich oryginalnej tradycjii architektonicznej, która przejawia się w szczególności w budowie meczetów. Pierwszy z nich był wybudowany w XIV w. w Lwowie. Wiadome jest, że meczety pojawiały się w ślad za pierwszymi tatarskimi osadnikami już na samym początku XV w. Źródła potwierdzają jednak ich istnienie dopiero w XVI w. (Łasosna 1539 r.). O istnieniu meczetów w Trokach, Wilnie, we wsi Czterdzieści Tatarów, w Prudzianach, Nowogródku, Grodnie, Dawbutiszkach, Pleszewiczach, Ościeniowie, Czechrynie pisze anonimowy autor "Risale" (1558 r.). O kilku meczetach wspomniane jest w traktacie P. Czyżewskiego "Alfurkan ..." (1616 r.). Cennych informacji dostarczają prace tureckiego historyka Ibrahima Peczewi (20-te lata XVII w.) i kościelne źródła. Opierając się na nich można założyć, że w XVII w. na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego istniało 20 muzułmańskich świątyń. W wiekach XVII-XIX na skutek wojen, podziału terytorium państwa i migracji litewskich Tatarów pojawiają się nowe miejsca pobytu Tatarów i nowe meczety, a niektóre stare znikają.

W 1914 r. na dawnym terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego istniało 25 muzułmańskich meczetów (bez Ziemi Wołyńskiej i Podolskiej, co do których brak danych), z których pięć zostało zniszczonych w czasie pierwszej wojny światowej. Historia meczetów została szczegółowo zanalizowana w pracach A. Woronowicza i S. Kriczinskiego. Ostatni z nich sporządził listę meczetów z 1800 r., która jednak nie była uzupełniona ani krytycznie przetworzona aż do pojawienia się najnowszych badań w 90-tych latach XX w.

Podstawowym materiałem do budowy meczetów litewskich Tatarów było drewno. Dopiero w drugiej połowie XX w. pojawiają się zabudowywania kamienne (meczet w Mińsku i w Kownie). Można wyodrębnić cztery architektoniczne typy meczetów, różniące się formą i strukturą dachów:
- kwadratowa albo prostokątna budowa z dwuspadowym dachem (Troki, Łukiszki, do 1866 r. wieś Czterdziestu Tatarów);
- prostokątna budowa z czterospadowym dachem i przedłużonym grzebieniem (Łowczicy, Osmołowo);
- dach czterospadowy z grzebieniem (Mir, Kleck, Lachowiczi, Widzy);
- budowa z dwuspadowym dachem albo trzyspadowym z niedużym minaretem na grzebieniu; bliska pod względem formy kościołowi (Łukiszki, po 1867 r., Rejże, Uzda, Niekraszunaj).

Oprócz drewna jako podstawowego materiału budowlanego, można wskazać jeszcze kilka charakterystycznych cech, właściwych muzułmańskim świątyniom na opisywanym terytorium. Po pierwsze, typowy jest podział modlitewnego pomieszczenia na dwie części: kobiecą i męską. Podział mógł być poprzeczny albo podłużny. Co ciekawe, pierwszy charakterystyczny jest dla meczetów na terytorium Białorusi, a drugi - na terytorium Litwy. Po drugie - dwa wejścia do meczetu, do części kobiecej i męskiej. Po trzecie - obecność drewnianych ławek wzdłuż ścian dla ludzi starszych i chorych, którzy nie mogą dokonywać namazu (obrzędu modlitewnego) na podłodze. Cechę pierwszą i trzecią można znaleźć także u Tatarów kazańskich. Obok meczetu znajdował się mizar.

W pracy "Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich" znajdujemy opis 70 gmin muzułmańskich i meczetów, istniejących na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod punktem 57 opisany jest meczet w Widzach, zbudowany w XIX w., który przetrwał do połowy XX w. Przykład tego meczetu, mającego status "katedralnego", jest typowy dla historii wielu meczetów na terytorium Białorusi i Litwy. Jego budowa wiąże się z powrotem polskiego wojska z Francji w 1815 r. W skład polskich oddziałów wchodził pułk tatarski, który stworzył w latach 1813-1814 porucznik Samuił Ułan. Do pułku należał też imam. Po powrocie pułku w osadach Tatarów powstały nowe meczety: w Sielce (1815 r.), Lachowiczach (sierpień 1815 r.), Studziance (1817 r.), Widzach (przed 1819 r. kształtuje się gmina muzułmańska), Osmołowie (pierwsze parafialne książki datują się na 1834 r.). Meczet w Widzach powstał w latach 1860-65; jego typ architektoniczny podobny był do meczetu w Łukiszkach (z 1867 r.) i Niekraszunoj. Meczet miał dwuspadowy dach, minaret z półksiężycem, modlitewną salę podzieloną w poprzek na część kobiecą i męską. W tej drugiej, gdzie była galeria, znajdował się minbar (rodzaj katedry na podwyższeniu do czytania kazania) i mihrab (wnęka w ścianie, twarzą do której zwracają się modlący i przed którą stoi odprawiający nabożeństwo imam).

Meczet w Widzach stanowił centrum gminy muzułmańskiej, liczącej do 80-tych lat XIX w. koło 600 wiernych. Meczet spalił się w czasie pierwszej wojny światowej. Po 1918 r. znajdował się na terytorium Polski. W 1927 r. w miasteczku żyło 94 Tatarów, a w 1937 r. w całej parafii było 750 parafian. Przy meczecie w Widzach i w Święcianach były mizary. W 1927 r. zbudowano dom modlitewny, a w latach 1930-1934 na miejscu spalonego meczetu powstał nowy meczet. Uroczyste otwarcie meczetu doszło do skutku 15 czerwca 1934 r. Autor projektu był nieznany. Po 1944 r. Widze znalazły się w granicach Białorusi, do tego znaczna część wiernych tej gminy mieszkała w tym czasie w Święcianach (terytorium Republiki Litewskiej). W okresie powojennym meczet został zniszczony.
Od 1994 r. w Widzach działa wspólnota muzułmańska. Wznowiła swoje działanie też wspólnota muzułmańska w Święcianach, łącząc około 35 tatarskich rodzin. Dla ich potrzeb otwarto dom modlitewny, są też dwa mizary (w Święcianach i w Milkunach).

Dzisiaj na terytorium Litwy znajdują się cztery działające meczety - w Kownie, Niemieżu, Rejżach i wsi Czterdziestu Tatarów, a także kilka modlitewnych domów. Przy meczetach są stworzone i działają szkoły niedzielne, w których tatarskie dzieci mają możliwość zapoznania się nie tylko z podstawami religii, ale też z tatarską historią, kulturą i językiem. Za pośrednictwem ambasady tureckiej na Litwie wykładany jest też język turecki. Trzeba zaznaczyć, że mimo wszystkich stworzonych warunków, frekwencja i zainteresowanie kursami pozostawia wiele do życzenia. Młodzież chętniej studiuje język angielski i niemiecki. W wyniku otwarcia granic pojawiła się możliwość otrzymania dobrze opłacanej pracy za granicą. Obserwacje wykazują, że zainteresowanie korzeniami historycznymi zależy od nastawienia w rodzinie. Jeżeli tam nadaje się znaczenie ukształtowaniu "świadomości etnicznej", to dzieci chętniej zapisują się na proponowane im kursy, czytają literaturę, itp.

Jeszcze jeden z zachowanych (choć nie w pełnym zakresie) elementów kultury litewskich Tatarów to tradycyjna kuchnia narodowa. Charakterystyczna jest jej samoistność, różnorodność, do naszych dni przetrwały też tureckie nazwy potraw. Przyjęto wyodrębnienie potraw tradycyjnych, które przygotowywano w piątki i dni świąteczne, oraz obrzędowe. Codzienna kuchnia mniej odróżniała się od panującej u sąsiadów - chrześcijan, z niewielkimi wyjątkami - Tatarzy częściej używali w potrawach mięsa. Taka tradycja sięga korzeniami w daleką przeszłość, kiedy to Tatarzy zajmowali się głównie hodowlą bydła. Tatarzy preferowali takie gatunki mięsa, jak baranina, wołowina i gęsina. Zawsze surowo trzymali się wymogów szariatu - w menu nigdy nie pojawiała się wieprzowina. W odróżnieniu od swoich współwyznawców - Tatarów kazańskich i krymskich, po osiedleniu w Wielkim Księstwie Litewskim przestali używać koniny. Litewscy Tatarzy znali i wykorzystywali suszenie jako metodę przechowywania mięsa. Tradycję tę przejęli od Turków Osmańskich w czasie swoich podróży po Imperium Osmańskim w XVII-XIX w.

Jedną z podstawowych piątkowych i przygotowywanych w święta potraw są pielmieni ("kołduny"). Swym kształtem i sposobem przygotowania są one najbliższe uzbeckim mantom. Za ich odmianę można uznać pielmieni kazańskie (rodzaj pasztecików) i czeburieki Tatarów Krymskich i Turków Azerbejdżańskich.
Do innych zachowanych tradycyjnych potraw należą bielaszi (okrągły mały placek z jabłkowym albo mięsnym nadzieniem), pieriekaczwienik (placek z warstwowego ciasta), dżajma (nieduże naleśniki, które rozdawane są uczestnikom obrzędu pogrzebowego), galma (odmiana chałwy), bulion z makaronem i kluskami, kompot "Aszure", miodowy wywar syta. Tradycyjny napój ludów tureckich, kumys, nie był nigdy używany przez Tatarów litewskich.

Zaliczenie siebie do określonej grupy ludzi L. Gumilow nazywał naszym obopólnym dążeniem do siebie nawzajem. Jeżeli nas do siebie nawzajem ciągnie, chcemy utrzymywać stosunki między sobą, to możemy siebie nazywać i uważać za Tatarów nawet wtedy, kiedy dłużej niż 400 lat nie mówimy w rodzimym języku, niewystarczająco głęboko znamy tatarską kulturę i słabo przestrzegamy religijnych praw. Jest to prawdą, ponieważ wszyscy mamy podobną etniczną świadomość, która kształtowała się w ciągu stuleci przebywania na jednym terytorium, podtrzymywało się wspólnotę kultury, religii i przyjętych języków kontaktów: białoruskiego, litewskiego, polskiego, rosyjskiego.

W ciągu całej swojej historii, od chwili osiedlenia się na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego aż po dziś dzień, Litewscy Tatarzy przeszli wraz z pozostałymi mieszkającymi tu etnicznymi grupami przez okresy upadków i wzlotów etnicznej świadomości. W latach wzlotów, jak to było na początku XVII albo XX w., wzrastało zainteresowanie własnymi historycznymi korzeniami, kulturą, wzmacniało się dążenie do jednoczenia się. W czasach zastoju uruchamiały się odśrodkowe procesy, kiedy to każda tatarska rodzina zamykała się w sobie, starała się niczym nie odaczać od sąsiadów. Stąd też pojawiła się teza: "My nie Tatarzy, ale szlachta muzułmanie, i Tatarami nas nazywają tylko chłopi".
I chociaż minęło niezbyt wiele czasu od dnia przywrócenia niepodległości Litwy, można zauważyć poważne zmiany w świadomości litewskich Tatarów. Na fali narodowego odrodzenia i demokratyzacji społeczeństwa, tatarska wspólnota przeżyła znaczne transformacje. Jednak w ostatnim czasie częściej można usłyszeć tę samą XIX-wieczną tezę (przytoczoną wyżej), co prawda w innej nieco redakcji: "my jesteśmy Białorusinami, Litwinami, Polakami tatarskiego pochodzenia". Co to oznacza? Sens obu stwierdzeń jest bliski, tylko sformułowanie różne. Lepiej nie można już pokazać procesów odbywających się wewnątrz wspólnoty w warunkach prawie całkowitej integracji z dominującą większością. W przetrwaniu i zachowaniu swojej tożsamości w takiej sytuacji mogą pomóc tylko zwartość, zainteresowanie sobą nawzajem, a także ogólną historią i kulturą.
Praca istniejących na terytorium Litwy tatarskich narodowych stowarzyszeń (jest ich pięć) rozwija się właśnie w tym nurcie. Czas pokaże, czy takie działanie zakończy się sukcesem, że mała grupa etniczna może zachować swoje "lica neobszczee wyrażenije" (w wolnym tlumaczeniu: swoją odmienność) w ciągu dalszych stuleci. Byłoby przykre, gdyby najstarsza w Europie słowiańskojęzyczna grupa muzułmanów zniknęła bez śladu.

Galina Miszkinene
Doktor nauk humanistycznych, docent na Uniwersytecie Wileńskim, Litwa.
Bardziej szczegółowo na temat Tatarów Litewskich można przeczytać w artykule autorstwa Galiny Miszkinene - "Zarys historii i kultury Litewskich Tatarów" (dziennik "Diaspory", 2005, No 2, s. 40-62).

Etnologia.pl