Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca

Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
MultiKulti
Kobieta, która wie. O pretekstach biografii i tekstach doświadczenia.
strona: | 1 | 2 |
Obyczaje
W tekstach poddanych analizie przyzwolenie obyczajowe na względnie dużą decyzyjność kobiet zaskakuje swą bezpośredniością i wręcz radykalizmem. W pieśni Już mi minęło dwadzieścia latek [przekaz: Maria Ryszka, ur. 1926; zapis 1984] młoda kobieta jawnie krytykuje niegodnych jej zdaniem, skompromitowanych kandydatów na męża:
- "Już mi minęło dwadzieścia latek/ czas się zapisać w grono mężatek,/ dalej chłopcy, dalej żywo, żwawego,/ każda sobie z was wybierze jednego.// Kowala nie chce, bo bije młotem,/ a mnie by głowa bolała potem,/ bo ten kowal w kuźni bije, bo musi/ za kowala nikt mnie przecież nie zmusi.// Murarza nie chce, bo gline drepce,/ koszule zbrudzi, mnie się prać nie chce,/ a ja młoda jak jagoda, mój Boże,/ a murarza za małżonka, broń Boże.// Stolarza nie chce, bo robi trumnę,/ tylko by czekał kiedy ja umrę,/ bo ten stolarz trumny robi, nieboże,/ za stolarza ja nie pójdę, mój Boże.// Pisarza nie chce, bo zapisuje,/ jak z panienkami często flirtuje,/ bo ten pisarz, pisareczek, uczony,/ niech se weźmie pisareczke za żone" [s. 83]. [w oryginale: pisareczke; literówka]
Trudno nie przyznać owej "wybrednej pannie" poczucia własnej podmiotowości i samoświadomości. Warto zwrócić także uwagę na ironiczność owej wypowiedzi utrzymanej w popkulturowej konwencji "ponowoczesnego castingu". Ironia, poprzez retoryczne podważanie ładu, jest bowiem istotnym narzędziem kulturowej subwersji. Podwójność mowy ironicznej daje szansę negocjacji uznawanych za oczywiste kulturowych, konstruowanych społecznie strategii życia. Ironia jest bronią inteligentnego dysputanta.
Innym przykładem "kobiecej" władzy subwersji jest obsceniczna w swej dosłownej wymowie pieśń Baba chłopa odeszła [informator: Jan Bębenek, ur. 1918; zapis 1984]. Jak się okazuje, nie tylko niezamężna panna może sobie pozwolić na rezygnację z niesatysfakcjonującego ją związku, ale i nawet mężatka, "baba", której mąż nie zapewnił wystarczającego spełnienia seksualnego, "bo nie umiał rzemiosła", czyli arkan ars amandi:
- "Baba chłopa odeszła:/ bo nie umiał rzemiosła:// :A on umiał rżnąć, kosić:/ i fartuszka podnosić." [s. 82]
Kobieta, nawet w społeczności zamkniętej małopolskiej wsi, ma - jak widać - prawo do podważenia kompetencji "małżeńskich" swego męża. A to już wyrazisty przykład wpływu wiedzy "kobiecej" na jej osobistą autonomię, świadome dążenie do pełnej satysfakcji w każdej dziedzinie życia. Ludowy model seksualności jawi się w tym świetle jako progresywny, wolny od opresji.
Kontrprzykładem wobec względnej wolności obyczajów od społecznej kontroli jest natomiast maksyma wynotowana z wypowiedzi uzyskanej w wywiadzie. Otóż dowiadujemy się, iż "pranie wieszać w niedziele, wstydu córek wiele". Społeczna kontrola pracy i odpoczynku cenzuruje prace "kobiece", sytuuje zatem przestrzeń prywatną w soczewce publicznej oceny. Z drugiej strony jednak moja rozmówczyni zwróciła uwagę, że zakaz "niedzielnej pracy" de facto był gwarancją odpoczynku kobiet. W niedziele prace domowe i niekonieczne obowiązki gospodarskie należało zawiesić, bo "kobieta, która pracuje w niedziele, źle odpoczywa i nie liczy się z Bożym prawem". A zatem i zakaz bywa gwarantem wolności "od", przywilejem.
![]() |
Drogi życiowe
Teksty kultury ludowej kodyfikują maksymy wiedzy potocznej o formach "kobiecości" i "męskości". Oczywiście, w związku z tym istnieją dwa obszary wiedzy: "kobiecej" i "męskiej". Jak określała ten podział domen wiedzy osiemdziesięcioletnia Zofia, "kobieta uczy się w domu, mężczyzna uczy się w świecie", zatem dla obu kulturowych płci kariera życiowa jest równie trudna i wymagająca. Młode kobiety, które z braku perspektyw na wsi wybierają "kobiecą" służbę w mieście, narażone są na takie same niedogodności, jak młodzi mężczyźni pracujący w "męskich" terminach, a więc w zakładach czeladniczych. W powojennej, obowiązkowej na poziomie podstawowym edukacji podziały na płci kulturowe związane zostały w Małopolsce ze strategiami wychowania - "kobiecego": domowego i "męskiego": szkolnego. Innymi słowy chłopcy uczęszczali zdaniem Zofii do szkoły "poważnie", dziewczynki "od czasu do czasu", ale i tak czekał ich podobny los, praca zarobkowa w mieście. Niektórzy z nich nawet nie szukali lokum w pobliskim Krakowie, lecz codziennie przebywali 20 kilometrów pieszo. Ta sytuacja często zachęcała ich do szybszego zawierania małżeństw i rezygnacji "ze służby" i "z terminów". Ci nie mieli okazji zaznać miejskiego "odłączenia od rodziny". Ich życie wypełniało przede wszystkim skrajne, fizyczne zmęczenie. Z dzisiejszej perspektywy szczególnie poruszający był los młodych mleczarek dźwigających na plecach do Krakowa tzw. "bańki" (pojemniki) z mlekiem.
Nowszym wątkiem, sygnałem rozpadu małopolskich społeczności zamkniętych, stały się międzywojenne oraz powojenne "kobiece" migracje zarobkowe, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych i Szwajcarii. Kobiety, podejmując decyzje o pracy zarobkowej za granicą uczyły się wolności i konieczności codziennych aktów wyboru ze wszystkimi tego konsekwencjami. Otwarcie przestrzeni symbolicznej świata ich wartości poprzez realną przestrzeń emigracyjną naznaczone było bardzo często, wynikającym z braku elementarnej edukacji seksualnej, niechcianym macierzyństwem. Utrzymanie ciąży, a następnie wychowanie dziecka, niejednokrotnie - dzięki uzyskaniu minimalnej niezależności finansowej - okazywało się życiowym sukcesem kobiet. Jak relacjonuje Zofia, "te, które rodziły, pracowały i utrzymywały dziecko za granicą". W tej trudnej szkole samodzielności triada "decyzja - działanie - wpływ" wystawiała "kobiecą" wiedzę na ciężką próbę ambicji, konfrontacji z katolickim światopoglądem oraz, a może przede wszystkim, sił fizycznych koniecznych do pracy zarobkowej. W cytowanym zbiorze pieśni ludowych zjawisko to zyskało symboliczną reprezentację peryfrastycznie ujętego tekstem kultury, realnie jednak w przestrzeni społecznej wsi, naznaczającego macierzyństwa. Najtrudniejszą okazywała się konfrontacja powracającej, samotnej matki z jej własną matką, babką dziecka. W pieśni Smutna ja se, smutna [informatorka: Maria Kosiniak, ur. 1921; zapis: 1984] obraz kobiecej decyzji emigracyjnej jawi się ze szczególną, przejmującą wyrazistością:
- "Smutna ja se smutna, smutne moje życie,/ mojej wesołości nigdy nie ujrzycie.// Wtenczas mnie ujrzycie z moją wesołością,/ kiedy ja zobaczę czernichowski kościół// Czernichowski kościół z czernichowską wieżą/ kiedy mnie z Wielkich Dróg do domu powiezą// Oj moja matulu, gotujcie już kaszę/ wiozę wam pieniążki, wszystkie będą wasze// O, moja matulu, wyjrzyjcież na pole,/ wyjechałam sama, a wraca nas dwoje.// Jak matula moja okienkiem wyjrzała,/ na widok Janusia rzewnie zapłakała." [s. 12].
Interpretacja dwuznacznych łez matki, której córka powraca, to niezwykłe świadectwo doświadczenia bólu, tęsknoty, rozumienia biedy własnego dziecka. Córka przynosząca dumę i radość zdobycia zawsze deficytowych pieniędzy jest przecież "matką" swej macierzyńskiej rozpaczy samotności, porzucenia i w perspektywie wsi - społecznego napiętnowania. Drogi życia kobiet, które podjęły decyzje emigracji zarobkowych, bywają ścieżkami upokorzenia.
Czy tylko "opresja"? Gdzie były "szczeliny"?
Próba odpowiedzi na wstępne pytanie badawcze: w jaki sposób funkcjonuje wiedza "kobieca" w tekstach kultury ludowej, źródłach pisanych (pieśniach ludowych) oraz tekście wywołanym (wywiadzie z osiemdziesięcioletnią kobietą), generuje szereg wniosków końcowych. W świetle przeprowadzonych analiz wiedza ta buduje swoistą, "kobiecą" kontrkulturę subwersywnych aktów decyzyjnych. Opresywność patriarchalnych społeczności zamkniętych, do których należała do połowy wieku XX małopolska wieś, była wielokrotnie przełamywana wewnątrzkulturowym "kobiecym" mikrouniwersum władzy i wiedzy. To w dokonywanych przez kobiety aktach decyzyjnych pojawiały się owe "szczeliny" niezależności, samoświadomości i podmiotowości. "Kobieca" wiedza funkcjonowała w owych tekstach małopolskiej kultury ludowej jako niepisany kodeks postępowania, reguły myślenia, dzięki którym kobiety orientują się w świecie oraz strategia oporu możliwa dzięki znajomości przyjętych we wspólnocie regulacji życia społecznego. To dzięki niej kobiety aktywnie konstruują własne uniwersum symboliczne, są swoistymi bricoleurkami sensów rzeczywistości społecznej, w której przyszło im żyć. W rodzinie chłopskiej to kobiety przecież były niejako żywymi księgami, przechowywały i wdrażały w procesie socjalizacji dzieci wiedzę podręczną krążącą następnie w tekstach kultury, ale i w codziennym świecie postaw, zachowań i wyborów. W efekcie ich subwersywnych aktów decyzyjnych powstawał - możliwy do odtworzenia w lekturze owych tekstów kultury - niezwykły konstrukt symboliczny, któremu nadać pragnę miano wiedzy "sytuacyjnej" (12). Ta kartezjańska "moralność tymczasowa", akceptacja chwilowości i odkrycie niestabilności opresji powoduje bowiem, iż kobiety - autorki i bohaterki tych tekstów żyją w świecie "porządku negocjonowanego", rozumieją także "sytuacyjność" stosowanych przez siebie rozwiązań. I ta właśnie świadoma, "kobieca" negocjacyjność tworzy nowe jakości w uniwersum symbolicznym. Siłę kulturowej subwersji.
Przypisy:
- Zob. Pieśni ludowe z krakowskiego, zebrał i zapisał T. Wędzicha, wstęp M. Sapeta, Kraków 1991.
- Koncepcję uniwersum symbolicznego rozumiem jako społeczny konstrukt rzeczywistości przejawiającej się w symbolach i - ogólniej - narracjach kluczowych dla interakcji - zob. P. Berger, T. Luckmann, The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge, New York 1967.
- Na ten temat zob. D. Wężowicz-Ziółkowska, Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII-XX wieku, Wrocław 1991.
- Zob. M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 2006.
- Zob. H. Garifinkel, Studia z etnometodologii, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2007.
- Jak przekonuje Roch Sulima "pisanie codzienności" jest "pisaniem kultury" - zob. tegoż, Antropologia codzienności, Kraków 2000, s. 7.
- Zob. K. Kłosińska, Plotka, [w:] tejże, Miniatury. Czytanie i pisanie "kobiece", Katowice 2006, s. 35-38.
- Termin performans stosuję [za:] R. Schechner, Performatyka. Wstęp, przeł. T. Kubikowski, red. przekładu M. Rochowski, Wrocław 2006.
- Na temat trajektorii doświadczenia w konstruowaniu narracji personalnych - zob. K. Hastrup, Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, przeł. E. Klekot, Kraków 2008.
- Wszystkie teksty pieśni za: Pieśni ludowe z krakowskiego, dz. cyt.; dalej podaję jedynie stronę.
- W takich deklaracjach "nieistotności" własnej biografii nietrudno oczywiście doszukać się wskaźnika kobiecej marginalizacji. Sądzę, że jedną z jej przyczyn jest właśnie ortodoksyjnie traktowana spójność biograficzna historii życia kobiet. Mam tu na myśli spójność schematu, którego już w żaden sposób kobieta nie musi sobie samej uzasadniać, uznając go za "normalną koleją rzeczy". Tymczasem to proces narratywizacji doświadczenia jest zarazem źródłem podmiotowego konstruowania jednostkowej tożsamości - zob. J. Kordys, Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury, Kraków 2006.
- Na temat koncepcji "sytuacji" społecznej zob. A. Manterys, Sytuacje społeczne, Kraków 2008.
Bibliografia:
- Berger P., Luckmann T., The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge, Garden City, New York 1967.
- Butler J., Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, przeł. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008.
- Garifinkel H., Studia z etnometodologii, przeł. A. Szulżycka, Wydanictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Gender. Konteksty, pod red. M. Radkiewicz, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2004.
- Hastrup K., Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, przeł. E. Klekot, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
- Janion M., Kobiety i duch inności, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006.
- Kłosińska K., Plotka, [w:] tejże, Miniatury. Czytanie i pisanie "kobiece", Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006.
- Kordys J., Kategorie antropologiczne i tożsamość narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006.
- Luhmann N., Samoopisanie, [w:] E. Kuźma, Konstruktywizm, W: E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski (red.), Konstruktywizm w badanich literackich, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006.
- Manterys A., Sytuacje społeczne, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2008.
- Pieśni ludowe z krakowskiego, zebrał i zapisał T. Wędzicha, wstęp M. Sapeta, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1991.
- Schechner R., Performatyka. Wstęp, przeł. T. Kubikowski, red. przekładu M. Rochowski, Ośrodek Badania Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2006.
- Sulima R., Antropologia codzienności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
- Tekst (czytelnik) margines, pod red. W. Kalagi i T. Sławka, Wydawnictwo Uniwerystetu Śląskiego, Katowice 1988.
- Tożsamości religijne w społeczństwie polskim. Socjologiczne studium przypadków, pod redakcją naukową M. Libiszowskiej-Żółtkowskiej, Wydawnictwo Engram, Warszawa 2009.
- Wężowicz-Ziółkowska D., Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII-XX wieku, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Wrocław 1991.
1 | 2 |
Notka o autorze tekstu
Anna Kapusta (ur. 29 grudnia 1982, Kraków)
Antropolożka społeczna i literaturoznawczyni (w zakresie antropologii literatury). Doktorantka w Zakładzie Antropologii Społecznej Instytutu Socjologii oraz na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka monografii Mitologie twarzy. Cyprian Norwid i Stanisław Wyspiański - próba komparatystyki mitu (2007), współredaktorka i autorka koncepcji merytorycznej monografii Kultura i rozpacz. Analizy ekspresji rozpaczy w tekstach kultury (2009). Od 1998 do 2008 roku poetka. Laureatka Stypendium Twórczego Miasta Krakowa w dziedzinie literatury (2008). Opublikowała książki poetyckie: Biały ptak (2003), Kobiety mistrza (2006), Znaki życia (2008), Pisać rzęsą poemat (2009), Nie jestem poetką (2009), AnKa (2010) oraz Imbiry (2010). W latach 2008-2010 członkini Krakowskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Mieszka i pisze na wsi, w Wołowicach.
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy

Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.