Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca

Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Świat
Cyganie na Bliskim Wschodzie
Zróżnicowana nomenklatura
Termin Cyganie w całej swej powszechności użycia, jest wyrazem stosowanym w bardzo szerokim, niejednokrotnie uniwersalnym znaczeniu, odnoszącym się do społeczności wędrownych. Nie jest to jednak pojęcie jednoznaczne, które w wyraźny sposób zarysowuje granice w stosunku do różnych grup nomadów. Przykład w tej kwestii może stanowić nomenklatura wobec Beduinów, w odniesieniu, do których określenie „Cygan” po prostu nie jest stosowane. Chcąc wykazać się zatem większą precyzją, możemy z łatwością zauważyć, że użycie tego słowa odnosi się przede wszystkim do Romów, a więc do grupy etnicznej, według większości teorii pochodzącej z Indii, zamieszkującej w wielu państwach na całym świecie. Samo znaczenie słowa „Cygan” bardzo często ma pejoratywny wydźwięk, odnoszący się do włóczęgi. Ponadto ów termin może być także zastosowany do społeczności wędrownych zamieszkujących poza subkontynentem indyjskim. W tym miejscu należy wymienić Domów a więc populację obecną na Bliskim Wschodzie. Ich związki z Romami są jednak przedmiotem ciągłych badań. Według najnowszych teorii Domowie stanowili pierwszą falę migracyjną i opuścili Indie wcześniej niż Romowie. Znaczącym elementem, który potwierdza ich wspólne pochodzenie, jest także zbieżność wykonywanych zawodów, wśród których przede wszystkim należy wspomnieć o wróżbiarstwie, wytwarzaniu naczyń oraz profesjach artystycznych, czyli zajmowaniu się głównie muzyką, tańcem i śpiewem. Ponadto słowa „dom” oraz „rom” wywodzą się z jednego źródła. Uległy jednak przeobrażeniu, na skutek kontaktów z innymi językami, które Cyganie spotykali na drodze swojej wędrówki. Słowo „rom” w języku romani oznacza małżonka lub mężczyznę. „Bardzo prawdopodobne jest też to, że słowo „Cygan” pochodzi z greckiego Athinganoi (‘Aθἱγγανοι), Niedotykalni.” [1]
![]() Źródło: Angus Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa 2001, s.104 |
Na Bliskim Wschodzie istnieje wiele podgrup, które funkcjonują pod terminem „Dom”. Nie jest to, więc jedyne określenie używane w krajach Lewantu w stosunku do Cyganów. Dalsza terminologia jest jeszcze bardziej zawiła i uzależniona od charakterystyki oraz pochodzenia każdej z podgrup zaliczanej do Domów. Najczęściej spotykaną społecznością jest ludność zamieszkująca między innymi terytoria Strefy Gazy, Syrii, Jordanii, Libanu, czy Izraela, określana mianem Nawwar (نوّر), co z arabskiego tłumaczy się jako „kowale” lub „czciciele ognia”, niemniej jednak zajmują się oni także wykonywaniem świętych tatuaży, o których będzie mowa na końcu tego rozdziału. Inna z podgrup to Kūrbāt (كوربات), która jest spotykana w północnej Palestynie i Syrii. Na tym samym obszarze funkcjonują także Rūmlī (روملي). Ogólnie przyjętym określeniem, jako zamiennik słowa „Cygan” na Bliskim Wschodzie, choć do końca nie jest to poprawne, jest Ḡaǧar (غجر) podgrupa zamieszkująca w Syrii. Cechą charakterystyczną tej społeczności jest paranie się kowalstwem, wykonywaniem tatuaży oraz wszelkimi formami artystycznymi, a więc głównie akrobatyką, tańcem, muzyką i śpiewem. W arabskich publikacjach pojawia się także zarabizowany termin Zuṭṭ (زطط), który jest porównywany z określeniem indyjskiej kasty dźat zamieszkującej Pendżab, której to członkowie, przez niski status trafili do niewoli w czasie najazdów muzułmańskich na Indie. Określenie to charakterystyczne jest dla większości źródeł arabskich. W niektórych publikacjach odnotowuje się także jego pejoratywny wydźwięk. Negatywny charakter słowa Cygan odnotowujemy także w przysłowiach, stanowiących przedmiot tej pracy. Określenia te w niektórych przypadkach równoznaczne są ze słowami hańba i żebrak, co automatycznie pociąga za sobą niekorzystny wydźwięk danego stwierdzenia. Kontynuując dalej kwestie nazewnictwa możemy zauważyć, że inne źródła wspominają jeszcze o pojęciach takich jak: „Alimah - nazwa odnosząca się do grup pochodzących z Indii, Aptal - grupa Domów w północnej Syrii, tradycyjnie wykonująca zawody związane z wróżbiarstwem, żonglerką, akrobatyką i zaklinaniem węży, Barake - nazwa używana w Syrii, Motribiya - z arabskiego "muzycy", określenie Nawarów w Syrii”. [2]
Kwestia nomenklatury w publikacjach naukowych, w większości przypadków, wskazuje na stosowanie terminu „Cyganie”, angielskie „Gypsy” (l.mn. „Gypsies”) oraz nieco rzadziej Romowie, angielskie „Romany” (l.mn. „Romanies”). Dość częstym wyrazem używanym do zaznaczenia społeczności na Bliskim Wchodzie jest wyraz „Dom”. W wybranych publikacjach występują także nazwy konkretnych podgrup, które w niektórych przypadkach stosowane są niewłaściwie, jako zamiennik słowa „Cyganie”. Mam tutaj na myśli przede wszystkim terminy Nawwar, Kūrbāt oraz Ḡaǧar.
Pochodzenie i kierunki migracji
Teorii na temat dokładanego miejsca pochodzenia Cyganów namnożyło się na przestrzeni wieków naprawdę wiele. Do najpopularniejszych i przyjmowanych przez zdecydowaną większość badaczy należy ta, która kolebki Cyganów upatruje na Półwyspie Indyjskim. Pojawiają się jednak liczne koncepcje próbujące, umiejscowić ich przodków wśród społeczeństwa indyjskiego. Wśród najpopularniejszych odniesień należy wymienić pariasów, którzy nie należą do żadnej z kast. Równie ciekawą koncepcję przedstawił Ian Hancock z Uniwersytetu w Teksasie klasyfikując Cyganów, jako potomków wywodzących się z kasty wojowników kszatrija, której członkowie w 1015 roku zostali pokonani przez armię Mahmuda z Ghazny. Razem z ich wycofaniem się w stronę zachodu, wycofali się także wojownicy, którzy na terenie Europy południo-wschodniej pojawili się około 1300 roku.
Problem stanowi także ustalenie precyzyjnej daty opuszczenia Indii i przybycia na Bliski Wschód oraz do Europy. Według jednej z teorii wędrówka ta rozpoczęła się między 800 a 900 rokiem, jej ostatecznym celem było dotarcie do Europy w 1100 roku. Według opinii innych badaczy, wędrówka Cyganów rozpoczęła się już na Półwyspie Indyjskim, a dokładnie w jego centralnej części w III wieku. Następnie społeczność osiedliła się na północno-zachodnim obszarze kraju, a stamtąd w IX wieku dotarła do Persji. Inna wersja oparta na niemieckich kronikach z Westfalii, Hamburga oraz miast położonych nad Bałtykiem, podaje, że Cyganie pojawili się w Europie w 1417 roku i uważani byli za Egipcjan ze względu na wygląd zbliżony do Arabów. Pojawienie się Cyganów w Konstantynopolu datuje się z kolei na rok 1068. Podobna teoria znajduje także swoje potwierdzenie w cygańskich bajkach zebranych w serbskiej miejscowości - Draginje, która zamieszkiwana jest przez społeczność głoszącą, że wywodzi się ze starożytnego Egiptu. Teoria ta nie znalazła jednak większego poparcia. [3]
Domowie zamieszkujący na terenie dzisiejszej Palestyny swoje początki na tych terenach datują na XII wiek. Są one związane z wędrówką armii Salāḥa ad-Dina al-Ayūbi, znanego jako Saladyn, w to której Domowie pełnili rolę synów pułku. Wyprawa ta związana była z podbiciem Jerozolimy. Prawdopodobieństwo tej teorii jest wciąż niepotwierdzone.
Ponadto w społeczności Domów, występują także kurdyjskie elementy, świadczące o emigracji przez te tereny, na którą wpływ miały podboje Seldżuków. [4]
![]() Źródło: John Haywood, The Great Migrations from the Earliest Humans to the Age of Globalization, London 2009, p. 142 |
Obstając zatem przy teorii wywodzącej Cyganów z Indii, można zauważyć, że pierwszym miejscem w ich wędrówce jest Persja. Kolejne szlaki wiodą do Anatolii lub zakręcają bardziej na południe w kierunku Półwyspu Arabskiego, aby stamtąd dotrzeć na Bliski Wchód oraz północnej Afryki. Według jednych badań najprawdopodobniej migracja z Indii w kierunku zachodnim odbywała się trzy razy. Przykładem, który potwierdza tę teorię jest przekształcenie słowa „dom”, pochodzącego z sanskrytu i oznaczającego człowieka. Na skutek przemieszczenia się ludności z Półwyspu Indyjskiego na tereny dzisiejszej Armenii, fonem „d” ulega zamianie na fonem „l”, na skutek wpływów języka ormiańskiego. Tak powstało słowo „lom” odnoszące się do społeczności wędrownej zamieszkującej na tamtym obszarze.
Kolejna zmiana dokonała się już na terenie Europy. Głoska „d”, znajdująca się na początku indyjskiego słowa zmieniła się w gardłowe „r”. Bazując na powyższej teorii, można, więc dojść do wniosku, że wpływy językowe, jakie zaszły w Persji, a później na Bliskim Wschodzie w żaden sposób nie wpłynęły na zmianę nazwy. Wydaje mi się, że może to wynikać z faktu, że wędrówka Cyganów nie była zbyt długa i nie spotkali na swej drodze wielu wpływów innych kultur. [5]
Bardzo popularna jest również teza wywodząca Cyganów z sułtanatu Rumu znajdującego się w Azji Mniejszej, gdzie trafili w XI wieku znad środkowej części doliny Gangesu. „Etnonim „Romowie” znaczyłby więc: „ludzie z Rumu”. Rumem nazywali Arabowie sułtanat turecki, ponieważ leżał on w pobliżu Bizancjum, „nowego Rzymu”. W ten sposób słowo „Rom” w istocie pochodziłoby od Rzymu (Roma).” Dodatkowo wśród najnowszych teorii badających pochodzenie Cyganów, znajdują się te z dziedziny genetyki, które ze względu na dziedziczną chorobę, jaką jest jaskra, ukazują podobieństwo z plemieniem Jat pochodzącym z Pendżabu i Radżastanu, które również zmagało się z tym schorzeniem. [6]
Kolejnym wyznacznikiem potwierdzającym indyjskie pochodzenie Cyganów jest wygląd zewnętrzny – ciemna skóra i włosy oraz rysy twarzy charakterystyczne dla Hindusów. Tropem może być także odniesienie do stylu życia i wykonywanych zawodów, wśród których kluczowa rola przypada muzyce obecnej w obu społecznościach w bardzo szerokim i żywym zakresie. Związki z Indiami widoczne są także na poziomie języka, w którym to większości słów używanych przez Cyganów można odnaleźć elementy sanskrytu oraz jego kolejnej formy - hindi. Język jest też doskonałym źródłem ukazującym wędrówkę Cyganów. Znajdziemy w nim wiele słów pochodzenia perskiego, czy tureckiego. Na Bliskim Wschodzie ta domieszka została również wzbogacona o słowa arabskie lub uległa innym transformacjom, co szerzej opiszę w podrozdziale poświęconym językowi.
Wracając jednak do teorii pochodzenia warto zatrzymać się dłużej nad mało znaną wersją odnoszącą się do Biblii. Według tej teorii Cyganie mieli być potomkami Abrahama i jego drugiej żony Ketury. Zwolennicy tej teorii potwierdzenia tych przekonań doszukiwali się w Księdze Wyjścia (12,38), w takim oto fragmencie - „Także wielkie mnóstwo cudzoziemców ruszyło z nimi (...)”. [7]
Do biblijnej genezy Cyganów, należy także dość popularna wersja związana z opowieścią o Kainie, która wyjaśnia potrzebę ich ciągłej wędrówki - „Cyganie są potomkami Kaina. Kiedy Bóg przeklął Kaina i jego potomków, Cyganie stali się przeklęci. Oto dlaczego muszą wędrować niespokojnie z jednego miejsca na drugie”. [8]
Koncepcje biblijne mają swoje źródła w średniowieczu, kiedy to w świętych księgach szukano genezy wielu zjawisk, próbowano wytłumaczyć sytuacje obecne w rzeczywistości, co w znaczący sposób wpłynęło na powstawanie stereotypów opartych na pejoratywnych wierzeniach. W późniejszych wiekach wykorzystane zostało to wśród plebsu, który biblijną genezę Cyganów przedstawiał w groteskowym świetle. [9]
Przypisy:
1. Angus Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa 2001, s. 12, Ernest Fronk, Domowie, Luli i Lomowie, Romologica.net, nr 7/2015. Dostęp: 16 luty 2015, źródło: http://www.romologica.net/romologica-net/magazyn/2015-03/201503-art-Domowie,-Luli-i-Lomowie.html#jump1; Norbert Mappes-Niediek, Biedni Romowie, źli Cyganie. Stereotypy i rzeczywistość, Kraków 2014, s. 167, Yaron Matras, Arabic of Gypsies, Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics [online]. Dostęp: 16 luty 2015, źródło: http://www.brill.com/cn/publications/online-resources/encyclopedia-arabic-language-and-linguistics-online.2. Angus Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa 2001, s. 37, Ernest Fronk, Domowie, Luli i Lomowie, Romologica.net, nr 7/2015. Dostęp: 16 luty 2015, źródło: http://www.romologica.net/romologica-net/magazyn/2015-03/201503-art-Domowie,-Luli-i Lomowie.html#jump1; Yaron Matras, Arabic of Gypsies, Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics [online]. Dostęp: 16 luty 2015, źródło: http://www.brill.com/cn/publications/online-resources/encyclopedia-arabic-language-and-linguistics-online; Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Omienność i nietolerancja, Warszawa 1994, s. 37-38; Capt. Newbold, The Gypsies of Egypt, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1856 vol. 16, p. 299; A.T. Sinclair, Oriental and Gypsy, American Anthropologist, New Series, 1908 vol.10 no.3, p. 361.
3. Garth Cartwright, Among the Gypsies, World Literature Today 2006 vol.80 no.3 , p. 52; John Crawfurd, On the Orgin of the Gypsies, Transactions of the Ethnological Society of London 1865 vol. 3, pp. 25-27; Jelena Čvorović, A Gypsy, a Butterfly, and a Gadje: Narrative as Instruction for Behaviour, Folklore 2008 vol. 119 no. 1, pp. 29-30; John Kenrick, Romany Orgins and Migration Patterns, International Journal of Frontier Missions 2000 vol. 17 no. 3, pp. 37- 40; Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Omienność i nietolerancja, Warszawa 1994, s. 33-37, 47-48, 87; The Gypsies, The Aldine 1872 vol.5 no. 8, p. 166.
4. Yaron Matras, A Grammatical Sketch of Domari, Manchester 2007, p.4.
5. John Kenrick, Romany Orgins and Migration Patterns, International Journal of Frontier Missions 2000 vol. 17 no. 3, p. 38.
6. Norbert Mappes-Niediek, Biedni Romowie, źli Cyganie. Stereotypy i rzeczywistość, Kraków 2014, s. 134-135.
7. Ks. Wj 12:38, [w:] Biblia Tysiąclecia Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 2008, s. 90.
8. Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa 1994, s. 75.
9. Ibidem.
1 | 2 |
Notka o autorze tekstu:
Aleksandra Bujalska – absolwentka studiów magisterskich na kierunku filologia klasyczna i kultura śródziemnomorska (specjalizacja arabska) na Uniwersytecie Wrocławskim. Wygłosiła referaty na ukazujące różne aspekty świata arabskiego na Uniwersytecie Łódzkim, Warszawskim, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz w Ankarze (WOCMES).
Pasjonatka kultury arabskiej, cygańskiej oraz żydowskiej. W wolnych chwilach lubi spędzać czas odkrywając magię Dolnego Śląska.
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy

Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.