Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Świat

Styl życia

Słowo Cygan w powszechnym znaczeniu i użyciu może nieść za sobą pejoratywne lub pozytywne adnotacje, z jednej strony odnoszące się do wolności, tańca, kolorowych strojów, z drugiej zaś do pozbawionego dobrej reputacji oraz nieprzystającego do norm społecznych – głównie muzułmańskich - zachowania. Nie ma jednak wątpliwości, iż wielu artystów czerpało na przestrzeni wieków z ich sposobu życia, który bardzo często pozostaje kompletnie niezrozumiany i staje się podstawą do tworzenia stereotypów. [10]

Opisy charakteryzujące Cyganów są do siebie niezwykle podobne. Kluczowymi elementami tychże jest ich wygląd, na który składają się kruczoczarne włosy, ciemne oczy i białe zęby. Nie są to jednak cechy, które jasno określają, czy w szczególny sposób wyróżniają Cyganów. Te same cechy odnoszące się do wyglądu można przecież przypisać Arabom, czy Hindusom. [11]

Na przestrzeni wieków, aż po dziś dzień da się zauważyć, iż profesje Cyganów nie ulegają wielkim zmianom i niezależnie od obszaru geograficznego nie różnią się bardzo od siebie. Bardzo ciekawym zjawiskiem jest fakt, że Cyganie nigdy nie zajmowali się uprawą ziemi - wśród ich głównych zajęć należy przede wszystkim wymienić kowalstwo, taniec i muzykę. Ponadto zajmują się czarami, przepowiadaniem losu, wszelkimi możliwymi sztuczkami uchodzącym za magię, w zależności od regionu, w którym się znajdują. Ciekawym i może nie do końca rozpowszechnionym faktem jest ich profesja związania z wykonywaniem świętych tatuaży. Z owym zjawiskiem można spotkać się głównie w miejscach, do których udają się pielgrzymi, a więc w kontekście owej pracy głównie w Mekce, Medynie, Jerozolimie oraz lokalnych ośrodkach kultu. Znak wykonywany, jako tatuaż w Jerozolimie określany jest mianem māhdĕsī. Wyraz ten składa się z dwóch aramejskich słów māh – śmierć oraz dĕsī – widzę. W języku arabskim można również spotkać się z określeniem dăʽqqă lub wasm. Święte tatuaże są trwałym dowodem, że jeden z naczelnych obowiązków każdego muzułmanina, jakim jest pielgrzymka został spełniony. Tatuaże mają swoje źródła w starożytności, gdzie przypisywano im właściwości ochronne, o czym pisał już Herodot [12] -„Była tam na wybrzeżu świątynia Heraklesa, która jeszcze teraz istnieje: jeżeli do niej schroni się należący do kogokolwiek niewolnik, i oddając się bogu, każe sobie wycisnąć święte znaki, nie wolno go dotknąć.” [13]

Cyganie oprócz tego, że wykonywali tatuaże sami byli wytatuowani zgodnie ze zwyczajami panującymi na Bliskim Wschodzie. Ponadto Cyganie uchodzili za prawdziwych ekspertów w tej dziedzinie. Niektóre z ich tatuaży były wykonane w artystyczny sposób z zachowaną precyzją i estetycznym wyglądem. [14]

Mimo wspaniałych osiągnieć Cyganów w zakresie wykonywanych tatuaży, kwestią budzącą najwięcej kontrowersji wśród Aramejczyków było dopuszczenie tej społeczności do świętych czynności. Cyganie określani byli mianem „szczwanych psów”, niegodnych do dotykania pielgrzymów, pomimo, że sami wchodzili w skład społeczności chrześcijańskiej, czy muzułmańskiej. [15]

Warto również odwołać się do drzeworytu anonimowego autora (ryc.3), który w znakomity sposób ukazuje postrzeganie Cyganów i ich stylu życia przez społeczeństwo europejskie. Ten obraz ma w sobie wiele elementów, które przywołują na myśl całą gamę skojarzeń, stereotypów w odniesieniu do tej społeczności. Stara Cyganka, w łachmanach przypomina te spotykane obecnie na ulicach, może tylko w trochę innych strojach. Młoda dziewczyna, która w prawej ręce trzyma tamburyn a obok niej leży koza, przywodzić musi oczywiście na myśl bohaterkę „Dzwonnika z Notre-Dame” – Esmeraldę i doskonale odzwierciedla większość wyobrażeń na temat Cyganów. Ciekawe jest także przedstawienie otoczenia, w którym znajdują się kobiety. Podwórko przed domem, który nie jest w najlepszym stanie, o czym świadczy m.in. naderwana okiennica. Na oknie widzimy kota siedzącego tyłem oraz ptaka, co może wskazywać na złe moce, magię, wokół których „krążą” opowieści o Cyganach.

Ryc.3 Cyganka podczas toalety Źródło: The Gypsies, The Aldine 1872 vol.5 no. 8, p. 166

Ważnym aspektem obyczajowym Cyganów jest czystość. Cyganki bardzo często nie noszą sukienek, ale długie spódnice i bluzki. Wynika to z faktu, że górna część tułowia jest czysta a reszta nie. Do tych względów odnosi się również kąpiel w wannie, która interpretowana jest jako leżenie we własnych brudach. Kwestia czystości cielesnej Cyganów, bardzo często poddawana wątpliwości wśród osób spoza ich społeczności wydaje się być stereotypem rozpowszechnionym z powodu dosadnego języka w tym zakresie. Wszelkie kontakty przedmałżeńskie, a nawet pocałunki przed ślubem są zabronione. Znajduje to także potwierdzenie w zawieraniu małżeństw z młodymi kobietami a niekiedy dziewczynkami ze względu na wielką wagę ich dziewictwa. [16]

Wiele stereotypowych obrazów jest także w ludowych bajkach. Gdzie głównym cechami są przebiegłość, umiejętność wykorzystania osób, które w społeczeństwie piastują funkcję wyższą od nich. Można zauważyć, że Cyganie mają ściśle określone zawody, które bardzo często nie wymagają większej edukacji. Mężczyźni zajmują się handlem zwierzętami oraz metalurgią, którą wykorzystywali do wyrobu garnków, patelni, a także naprawianiem koszyków, namiotów. Cyganów można określić, jako wędrownych artystów plebejskich, którzy to w swoich zawodach łączą różne gatunki artystycznego wyrazu, głównie taniec i muzykę, ale także elementy akrobatyczne. [17]

Cyganie nie posiadają osobnego miejsca kultu, ani osobnej religii. Na ogół przyjmują wierzenia kraju, w którym się znajdują. W przypadku grup zamieszkujących na Bliskim Wschodzie nie obserwuje się ich obecności podczas modlitw. Czasami jednak następuje wyłamanie z tej konwencji. W dawnych czasach wśród tej społeczności dochodziło nawet do obrzezania chłopców. Ponadto Cyganie wierzą także w życie wieczne, które będzie możliwe do osiągniecia, wszytko jednak zależy od naszych czynów – albo czeka nas potępienie albo nagroda w raju. Podobnie jak muzułmanie, czy żydzi nie jedzą także wieprzowiny. [18]

Społeczność Domów w Palestynie to wyznawcy sunnizmu podobnie, jak ich arabscy sąsiedzi, co przekłada się na podobny styl życia oraz kultywowanie tych samych tradycji związanych z życiem religijnym. Z tego powodu unikatowość, własnych zwyczajów jest praktycznie niezauważalna. Jedynym elementem żywo obecnym wśród tej społeczności jest żebractwo, które jest kluczowym zajęciem większości kobiet. Domowie z Palestyny praktykują również zwyczaj pielgrzymowania do Nabi Musa na Pustyni Judzkiej, legendarnego miejsca pochówku proroka Mojżesza. Uroczystości, podczas których obecni są wyłącznie przedstawiciele tej społeczności odbywają się na początku kwietnia. Ciekawym zwyczajem charakterystycznym również dla Beduinów jest wykupywanie panny młodej przez pana młodego. Obecnie trudno ocenić, w jakim wymiarze kultywowane są dawne tradycje ze względu na zawieranie mieszanych małżeństw. Ponadto zauważa się prawie całkowity brak małżeństw wyłącznie w obrębie społeczności Domów. [19]

Cyganów znajdujemy głównie na przedmieściach, gdzie mieszkają w namiotach lub w tak zwanych „beit šar”. Latem udają się na równiny lub w góry. Cyganów można spotkać praktycznie wszędzie, na ulicach targach, gdzie bardzo często daje słyszeć się ich zawołanie - تعالي تعالي شفت البخت - Tʽālī, tʽālī šuft al-baht - Chodź, chodź, poznaj swój los. [20]

Nie wyróżniają się niczym szczególnym, bardzo często przystają ubiorem do reszty otoczenia. Jedynie wśród kobiet można zauważyć elementy odróżniające je od muzułmanek. Po pierwsze nie zawsze zakrywają głowę, co dodatkowo wpływa na niską reputację. Po drugie, zakładają na siebie więcej biżuterii, kolczyków, kolorowych bransoletek. Ponadto kobiety zajmują się dziećmi a także prowadzeniem domowego gospodarstwa. [21]

Wspaniałe źródło zawierające wiele informacji na temat życia Cyganów ich kontaktów z gadźami (obcy), znajdujemy w ich opowiadaniach, które wpłynęły na to, że Cyganie przetrwali na przestrzeni wieków. Wyłania się z nich obraz Cygana spryciarza, który mimo braku edukacji i szczególnych zdolności potrafi wpływać na osoby znajdując się wyżej nad nim w hierarchii. Nie można jednak wyznaczyć jednoznacznej granicy między jego dobrym a złym postępowanie. Czasami to wyłącznie kwestia szczęścia, sprytu, odpowiedniego dowcipu, dzięki której udaje mu się osiągnąć zamierzone cele. Cygańskie opowieści czerpią z miejscowego folkloru, dostosowują swoje opowieści do warunków, w których się znajdują. Opowieści te pokazują ich wolność i indywidualność. [22]

Przypisy:

10. Garth Cartwright, Among the Gypsies, World Literature Today 2006 vol.80 no.3 2006, p. 52.
11. Capt. Newbold, The Gypsies of Egypt, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1856 vol. 16, pp. 300-301.
12. Albert Sinclair, Tattooing – Oriental and Gypsy, American Anthropologist 1908 vol. 10 no. 3, pp. 361-363, 366; John Crawfurd, On the Orgin of the Gypsies, Transactions of the Ethnological Society of London 1865 vol. 3, pp. 25-27; Capt. Newbold, The Gypsies of Egypt, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1856 vol. 16, pp. 299-300.
13. Herodot, Dzieje, ks.II, 113, Wrocław 2005, s. 169, przeł. Seweryn Hammer.
14. Albert Sinclair, Tattooing – Oriental and Gypsy, American Anthropologist 1908 vol. 10 no. 3, pp. 368, 381.
15. Ibidem, p. 366.
16. Norbert Mappes-Niediek, Biedni Romowie, źli Cyganie. Stereotypy i rzeczywistość, Kraków 2014, s. 136-138.
17. Capt. Newbold, The Gypsies of Egypt, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1856 vol. 16, p. 300;
18. Ibidem, p. 300.
19. Yaron Matras, A Grammatical Sketch of Domari, Manchester 2007, p. 5.
20. Ibidem, p. 285.
21. Ibidem, p. 300-302.
22. Jelena Čvorović, A Gypsy, a Butterfly, and a Gadje: Narrative as Instruction for Behaviour, Folklore 2008 vol. 119 no. 1, pp. 37-38.

Etnologia.pl