Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Polska

W latach 90-tych XX wieku podjęta została bezprecedensowa w historii Polski próba sądowego usankcjonowania faktu powstania nowej narodowości. W roku 1997 złożono do Sądu Wojewódzkiego w Katowicach wniosek o zarejestrowanie Związku Ludności Narodowości Śląskiej. Sprawa zakończyła się dopiero 20 grudnia 2001 r. przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, który również odrzucił powyższy wniosek (wcześniej został on odrzucony podczas apelacji i kasacji przed sądami polskimi).
Sprawa ta może stać się przyczynkiem do postawienia ważkich z punktu widzenia nie tylko antropologii kulturowej pytań na temat przebiegu procesu wytworzenia się u pewnej grupy ludności śląskiej przekonania, że należą oni do odrębnego narodu śląskiego i dzięki temu jako mniejszość narodowa mogą korzystać ze szczególnych praw.
Temat jest tym bardziej aktualny, ponieważ zgodnie z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego z 2002, narodowość śląską w polskiej części Śląska zadeklarowało aż 173 200 osób, głównie mieszkańców Górnego Śląska, a Spisy Powszechne nie obejmują przecież wszystkich osób deklarujących narodowość śląską, bowiem nie obejmują osób które z różnych przyczyn nie brały udziału w spisie powszechnym lub były osobami niepełnoletnimi. Zgodnie z wynikami spisu Ślązacy są zatem największą mniejszością w Polsce, ich liczba przewyższa nawet liczebność mniejszości niemieckiej!

Jak w kilku słowach określić, czym jest Śląsk i kim są Ślązacy? Najprostszą definicję oferuje Ruch Autonomii Śląska. Śląsk wg RAŚ to historycznie ukształtowane obszary dolno- i górnośląski w dawnych granicach etnograficznych. Dolny Śląsk to obszar przedwojennej prowincji Niederschlesien (sięgającej na zachodzie aż po obszar Górnych Łużyc), a Górny Śląsk - obszar tzw. Rejencji Opolskiej, późniejszej prowincji Oberschlesien. Z dzisiejszego Śląska poza tą strukturą znalazłoby się Zagłębie, Częstochowa, część Podbeskidzia, ale doszłaby Opolszczyzna, a po wejściu do Unii Europejskiej śląskie ziemie Czech. Ślązakiem jest wg RAŚ ta osoba, która świadomie dokonała takiego wyboru i uważa się za Ślązaka, a ponadto spełnia przynajmniej jeden z trzech warunków: urodziła się na Śląsku, mieszka na Śląsku lub jest potomkiem Ślązaków. W definicji stosowanej przez RAŚ podstawą jest jednak element subiektywny - tożsamość śląska (1).
Z literatury dotyczącej Śląska i jego mieszkańców wynika, że najważniejszym wyznacznikiem 'bycia Górnoślązakiem', jest definiowanie swojego obrazu w opozycji do 'obcych', którzy zdominowali to terytorium (2), co prowadzi do samozamknięcia się tej mniejszości i pielęgnowania odmiennego typu kultury dnia codziennego, zwłaszcza że na podział 'swoi - obcy' nakłada się podział klasowy - Górnoślązacy stanowią siłę roboczą, a przybysze z zewnątrz kadrę intelektualną (3). 'Swoi' to hanysy, a 'obcy' - krzoki, ptoki lub gorole (4). Istotną rolę odgrywa również miejscowa gwara, która stopniowo przestaje być uważana za element deprecjonujący. Jest ona powszechnie używana w życiu codziennym, np. w takich miastach jak Rybnik można ją usłyszeć powszechnie, choć w Gliwicach już nie, gdyż prawie wszyscy autochtoni zostali internowani po wojnie i w mieście tym zamieszkało bardzo wiele ludności napływowej ze Wschodu. Już we wioskach i miasteczkach wokół Gliwic słychać natomiast gwarę. Można się z nią też spotkać coraz częściej w życiu publicznym, np. wydawane jest czasopismo z artykułami w gwarze śląskiej 'Jaskółka Śląska' (5).
W odniesieniu do gwary śląskiej spore znaczenie ma z pewnością jej specyficzny charakter (ograniczony zasób leksykalny) - wielką bolączką Górnoślązaków był i jest brak inteligencji humanistycznej (jeśli już jest, to jedynie techniczna). Wywołany jest on nie tylko napływem kadry z zewnątrz, ale i kłopotami w nauce w języku polskim i niemieckim. Większość przedstawicieli tej mniejszości kończyła bowiem jedynie szkołę zawodową, po której można było liczyć na dobrze płatną pracę w przemyśle (6). Warto zauważyć, że powstała strona - słownik polsko/angielsko/śląski: http://republikasilesia.com/RS/slownik/.

Jeszcze jednym ważnym elementem górnośląskiej identyfikacji jest pamięć rodzinna - świadomość przynależności do konkretnego terytorium oraz pamięć losów bliskich i poczucie krzywdy doznanej od obcych (7). Jest to z pewnością ważniejsze od konkretnej przynależności narodowościowej, bowiem (...) niemal każda rodzina była mieszana, w niemal każdej polskiej rodzinie górnośląskiej zdarzali się Górnoślązacy utożsamiający się właśnie z Niemcami i odwrotnie. I to właśnie było największym potencjałem porozumienia, tkwiącego w tej ziemi i jej mieszkańcach (8).

W związku z trudnością określenia przynależności kulturowej naukowcy próbują tworzyć podziały. Np. wg Iwony Kabzińskiej można wskazać na następujące formy górnośląskiej identyfikacji:
- Polacy o śląskim rodowodzie;
- Niemcy o śląskim rodowodzie;
- Górnoślązacy;
- Ślązacy-Polacy;
- Ślązacy-Niemcy.

Opcja regionalna jest przy tym wg autorki reprezentowana całkiem licznie, według różnych szacunków wynosi od 27,5 do 32%, co może doprowadzić wg niej do powstania nawet narodu śląskiego (9). Z kolei Jacek Wódz jest zdania, iż: Wydaje się, że dziś dla przeciętnego Ślązaka problemem jest to, do jakiego stopnia polityczna polskość, a więc wyraz polityczny tożsamości narodowej, pozwoli im być jednocześnie dobrymi Polakami i dobrymi, mającymi poczucie regionalnej tożsamości Ślązakami (10). Z tymi twierdzeniami nie zgadza się Jarosław Tomasiewicz (11): (...) za Ślązaków uważa się jedna trzecia mieszkańców Górnego Śląska - przy czym aż 12,5 proc. to Ślązacy bez identyfikacji narodowej polskiej czy niemieckiej. Jest to więc zjawisko realne, na dodatek legitymujące się długą historią. Wg niego historia ta przedstawia się następująco: za opcją przynależności do innego narodu Ślązacy opowiedzieli się tylko na skutek Bismarckowskiej polityki Kulturkampfu, kiedy to na scenie dziejów mogły pozostać tylko ukształtowane narody historyczne - wówczas bardzo popularna stała się opcja propolska. Ruch autonomistyczny narodził się już jednak zaraz po I wojnie światowej, w postaci Związku Obrony Górnoślązaków (rozwiązanego w 1934 r.), na którego czele stanął założyciel, Jan Kustos. W czasie II wojny światowej z powodów politycznych deklarowano narodowość ślązacką a nie polską, a po 1989 roku ruchy regionalistyczne zaczęły powstawać ze zdwojoną siłą.
Dla zrozumienia współczesnej sytuacji mniejszości Górnoślązaków niezbędne jest wskazanie na pewne kluczowe wydarzenia historyczne, na skutek których w takim a nie innym stopniu wykształciła się ich współczesna tożsamość. Początek historii tego regionu w obecnym kształcie to ostatnie dziesięciolecia XIX wieku, kiedy to Śląsk stał się pograniczem na styku trzech mocarstw, trzech różnych technik rządzenia i gospodarowania, czyli na styku państw: niemieckiego, austriackiego i rosyjskiego (12). Przez długi czas, zwłaszcza w środowiskach wiejskich, ludzie nie zastanawiali się nad swoją identyfikacją narodową - ten, kto mówił po polsku, był Polakiem, ten kto po niemiecku - Niemcem, kto znał oba języki - był uważany jednocześnie za Polaka i Niemca. Warto jeszcze wspomnieć o identyfikacji religijnej - katolicy często byli uważani za Polaków, a ewangelicy za Niemców. Identyfikacja polityczna oscylowała raczej w kierunku Prusów, później Niemiec, niż Polski - źle prowadzone polskie gospodarstwa zbyt ostro kontrastowały z prowadzonymi schludnie, 'po niemiecku', obejściami Ślązaków (13).
Ponadto większość obszaru Śląska znalazła się pod wpływem państwa niemieckiego, które prowadziło na tym terenie specyficzną politykę ludnościową - kadry sprowadzane były z Niemiec, zaś ludność rodzima zasilała środowiska robotnicze nowo powstałych wielkich aglomeracji miejskich, skupiając się w osiedlach zwanych 'familokami' i kontaktując się ze sobą w tej zamkniętej przestrzeni za pomocą swoistej gwary. W tych odizolowanych grupach kultura zewnętrzna, czyli niemiecka, uważana była za obcą (14).
XX wiek na Śląsku naznaczony jest wielością wydarzeń mających ogromny wpływ na kształtowanie się tożsamości regionalnej i na stosunki ludnościowe na tym terenie. Najważniejsze z tych wydarzeń to niemiecka polityka narodowościowa, powstania śląskie, autonomia w dwudziestoleciu międzywojennym, weryfikacja narodowościowa, komunistyczna polityka społeczno-narodowa, wyjazdy ludności do Niemiec oraz współczesne wysiłki tworzenia czy odtworzenia tożsamości regionalnej, a nawet 'zbudowania' narodowości śląskiej (15). Skutkiem tych zdarzeń jest rozwarstwienie społeczeństwa zamieszkującego Śląsk i powstanie w ramach tej zbiorowości grupy o silnym poczuciu tożsamości regionalnej.
W dwudziestoleciu międzywojennym dla tworzenia się tożsamości kulturowej Ślązaków większe znaczenie niż autonomia Śląska miał być może fakt, że warstwa inteligencka była napływowa, zwłaszcza z Wielkopolski i Galicji, co sprzyjało ujawnieniu się różnic między kulturą regionalną a oficjalną. Przyczyniło się do tego też szkolnictwo: na szczeblu podstawowym istniała możliwość posługiwania się gwarą, natomiast na szczeblu średnim istniał już wymóg opanowania języka oficjalnego, co niewielu uczniom się udawało (16).

Natomiast po II wojnie światowej wobec mieszkańców Górnego Śląska prowadzona była akcja 'odniemczania' (czyli w praktyce usuwania z regionu wszystkiego, co 'niemieckie') i 'repolonizacji'. Za autochtonów uznawano tę ludność dopiero po akcji weryfikacyjnej i rehabilitacyjnej - odnosiło się to do ludzi, którzy albo nie mieli obywatelstwa polskiego, albo nabyli obywatelstwo niemieckie na skutek wpisu na Deutsche Volksliste (17). Podczas takiej akcji efekty bywały zdumiewające - Niemiec mógł być uznanym za Polaka, a Polak za Niemca, w zależności od tego, co poświadczył jego sąsiad. Jak opisuje to bardzo znany śląski działacz Stanisław Bieniasz: Tu wszystko było możliwe: Niemiec mógł zostać Polakiem, Polak - Niemcem i ani przez chwilę nie musiał niczego sobie wymyślać ani wmawiać, bo w wielu Górnoślązakach Polak i Niemiec tkwili równocześnie, biorąc górę w zależności od sytuacji. (...) Górnoślązak bywał tym, kim musiał być, aby przeżyć, z reguły deklarował się jednak tylko na tyle, na ile było to konieczne, bo doskonale wiedział, że zbytnie wychylanie się może się dla niego osobiście i dla jego bliskich okazać zgubne (18).

Sytuację na Górnym Śląsku zmieniły także fale migracji: z jednej strony coraz więcej ludności wyjeżdżało do Niemiec - tak osoby wypędzone, jak i później dobrowolnie ci, którym udało się uzyskać po wojnie obywatelstwo polskie. Z drugiej strony przybyła duża grupa ludności z dawnych wschodnich terenów Polski, 'migracja za chlebem' z Polski centralnej oraz reemigranci z Europy Zachodniej. Władze celowo przeprowadziły kilka fal zorganizowanej migracji siły roboczej, jak i obsadzały funkcje kierownicze osobami pochodzenia nieśląskiego, by zmienić stosunki ludnościowe na tym terenie. Na skutek tego Górnoślązacy stanowią obecnie mniejszość (około 30%) na swoim rdzennym terytorium (19). Generalnie dokładne określenie liczby Górnoślązaków (poczuwających się do bycia Górnoślązakami) jest niemożliwe, podobnie jak wskazanie na cechy, które decydują o uznaniu się za członka tej mniejszości. Nie są one po prostu stałe i ulegają wyraźnym zmianom, co - wg J. I K. Wodzów - pozwala określić to zjawisko jako 'samodefinicję kontekstualną' (20).
Jedno jest pewne - członkowie tej mniejszości bardzo aktywnie starają się uczestniczyć w życiu politycznym kraju, tworząc wiele organizacji i stowarzyszeń. Na podstawie materiałów (zarówno publikacji książkowych, jak i stron internetowych) dotyczących tej działalności można zaryzykować stwierdzenie, że Górnoślązacy nie przejawiają tendencji separatystycznych (mimo stworzenia takiego obrazu przez media), opowiadają się jedynie za zdecentralizowaniem państwa oraz uwzględnieniem kulturowej i społecznej specyfiki regionów w jego polityce. Takie cele stawiają sobie dwie najważniejsze górnośląskie organizacje: Ruch Autonomii Śląska, nawiązujący do okresu międzywojennego, gdy obszar ten cieszył się autonomią, oraz Związek Górnośląski, który stara się promować swych członków w kampaniach wyborczych i obsadzać nimi stanowiska (21).

Związek Górnośląski powstał przy poparciu Kościoła katolickiego. Organizacja ta dąży do stworzenia Euroregionu Wielki Śląsk, obejmującego oprócz Śląska Górnego i Opolskiego także czeski Śląsk Opawski. Podkreśla przy tym swą wierność konstytucyjnej zasadzie unitarności państwa polskiego. Prezentuje zdecydowanie umiarkowane skrzydło śląskiego ruchu regionalistycznego.

Ruch Autonomii Śląska został utworzony w styczniu 1990 r. w Rybniku, przez 16 osób (na czele stanęli Paweł Andrzej Musioł, Rudolf Kołodziejczyk i Ryszard Klinger), a jego celem od początku było utworzenie dwóch autonomicznych regionów w historycznych granicach Górnego i Dolnego Śląska. Owa autonomia nie ma wg działaczy RAŚ prowadzić do odłączenia Śląska od Polski, ale jedynie przyznania mu szerokiej autonomii politycznej w ramach wstępnie państwa polskiego o charakterze federacyjnym, a następnie Europy Regionów - 'Europy 100 państw' (jest to wskazywana przez J. Wodza ideologia Górnego Śląska jako 'mostu Europy', pomagającego Polsce w wejściu do Unii Europejskiej, która jest w pewnym stopniu konstruowaniem nowej tożsamości. Ideologia ta przejawia charakter obronny, bowiem mniejszość górnośląska zagrożona jest zanikiem odrębności kulturowej i społecznej - zagrożony jest stary przemysł, a wraz z nim tradycyjna sieć osadnicza i struktury społeczne podtrzymujące tradycyjne formy kultury regionalnej (22), konieczne jest więc odnalezienie czy stworzenie nowej podstawy mentalnej dla istnienia tej mniejszości). RAŚ opowiada się za wizją Śląska jako podmiotu w Unii Europejskiej, rozumianej przy tym jako zjednoczona Europa regionów (bez państw narodowych - ich kompetencje i atrybuty takie jak własny parlament, rząd i skarb, mają przejąć regiony), Europa ludów takich jak Ślązacy, Morawianie, Bretończycy, Baskowie, Szkoci, itp. Stąd silne kontakty RAŚ z organizacjami reprezentującymi te narody - m.in. Baskijską Partią Narodową (EAJ-PNV), przedstawicieli której RAŚ gościła w 2002 r. (23).
RAŚ nie opowiada się za żadną z dominujących opcji politycznych - nie identyfikuje się ani z lewicą, ani z prawicą, zalicza się raczej (w świadomości jego członków) do ugrupowań wolnościowych. Nie opowiada się także za żadną grupą mniejszościową w sensie narodowościowej lub etnicznej - tak przynajmniej podaje w swoim statucie, podkreślając że stara się być reprezentantem wszystkich Ślązaków niezależnie od ich opcji etnicznej, językowej czy religijnej. Jednocześnie jednak wskazuje jako zadanie priorytetowe reprezentowanie interesów etnicznych Ślązaków oraz promocję śląskiej kultury i rozbudzanie śląskiej tożsamości. De facto jest to więc organizacja reprezentująca Ślązaków jako mniejszość etniczną (czy nawet docelowo narodową), co podkreśla jeszcze fakt, że wśród działaczy RAŚ powstał Związek Ludności Narodowości Śląskiej. Bardzo głośną sprawą była próba zarejestrowania w 1997 roku tego Związku (powołanego przez RAŚ, by móc wprowadzić rodzimych kandydatów do Parlamentu).

Z programu RAŚ najważniejsze są następujące punkty:
1. Celem Ruchu Autonomii Śląska jest:
- rozbudzenie i ugruntowanie śląskiej tożsamości narodowej bądź regionalnej wśród mieszkańców Śląska
- odrodzenie i promocja kultury śląskiej oraz śląskiego środowiska twórczego
- propagowanie wiedzy o Śląsku
- inicjowanie i utrzymywanie kontaktu ze Ślązakami niezależnie od ich aktualnego miejsca zamieszkania
- ochrona praw mieszkańców Śląska
- uzyskanie przez Śląsk pełnej autonomii politycznej, gospodarczej i kulturowej
2. (...) Działalność kulturalna Ruchu dotyczy całego Śląska, podczas gdy swą działalność polityczną ograniczamy do Śląska Górnego.
3. Stosunek RAŚ do śląskości sprowadza się do pięciu głównych postulatów:
- utrzymanie wielokulturowości regionu
- rozbudzenie śląskiej tożsamości narodowej wśród tych, którzy uważają się wyłącznie za Ślązaków bądź Górnoślązaków
- rozbudzenie tożsamości regionalnej wśród Ślązaków przyznających się do narodowości niemieckiej lub polskiej
- obrona praw zamieszkujących Śląsk mniejszości narodowych i etnicznych
- wspieranie współpracy wszystkich mieszkańców Śląska (24).

RAŚ współpracuje z innymi organizacjami regionalnymi, regionalistycznymi, etnicznymi i wolnościowymi - zarówno na samym Śląsku (np. ściśle współpracuje z ruchami zrzeszającymi śląskich Niemców), jak i na szczeblu europejskim. Szczególnie blisko współdziała, jak zaznaczyłam już powyżej, z organizacjami reprezentującymi społeczność baskijską, bretońską, morawską, szkocką, tyrolską, walijską. Opowiada się zdecydowanie za pokojowymi metodami dążenia do celów. Jednakże w internetowym raporcie Urzędu Ochrony Państwa o 'bezpieczeństwie państwa w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym' jedyną rozszyfrowaną z nazwy organizacją niosącą potencjalne zagrożenie dla Polski był właśnie Ruch Autonomii Śląska (25)! Spośród metod działania RAŚ można wskazać przykładowo trzy akcje: aktywny udział w wyborach samorządowych wszystkich szczebli w województwie śląskim, oraz do gmin i sejmiku wojewódzkiego w Opolu, wsparcie podczas spisu narodowego tych, którzy chcieli określić swoją narodowość jako śląską czy inną niepolską, a deklarowany język jako śląski (i interweniowanie w biurach spisu w przypadkach naruszania przez rachmistrzów prawa do swobodnego określania tożsamości narodowej czy języka przez ankietowanych) oraz ostatnia akcja Wystaw rachunek 'warszawce', w której członkowie RAŚ stawiają sobie za cel uświadomienie, jak wiele szkód wyrządziło w ostatnim czasie 'centralne zarządzanie'. Należy podkreślić także, że mimo braku rejestracji działa Związek Ludności Narodowości Śląskiej (26). Górnoślązacy, zwłaszcza elity regionalne, prowadzą coraz aktywniejszą działalność na rzecz swojej kultury, co może wskazywać na coraz popularniejszą opcję regionalną wśród członków tej mniejszości. Przykładem są regionalne media (Górny Śląsk to drugie po Warszawie wydawnicze centrum prasowe, siedziba silnego ośrodka telewizyjnego, radia publicznego i kilku rozgłośni prywatnych), a także próby instytucjonalizacji edukacji regionalnej (w ramach studiów podyplomowych na Uniwersytecie Śląskim) (27).

Szczególną uwagę warto też poświęcić stronom internetowym, których jest bardzo wiele, zarówno z domeną "de", jak i "pl", tak stron oficjalnych, jak i stworzonych przez osoby fizyczne, pasjonatów. Spośród stron polskich najciekawsze są z pewnością:
- wspomniana już wyżej strona www.clubsilesius.com - należąca do firmy konsultingowej, której zadaniem jest wspieranie Ślązaków w załatwianiu różnych spraw w Polsce i za granicą,
- www.republikasilesia.com - można na tej stronie znaleźć na przykład formularz o uzyskanie "SLOONSKIEGO OBYWATELSTWA", wydawanego przez Ministra Spraw Zagranicznych owej Republiki Śląskiej,
- www.silesiasuperior.com - strona informacyjna, z tekstami historyczno-kulturalno-politycznymi w języku polskim i niemieckim,
- Niezależny Magazyn Internetowy Echo Ślonska www.echoslonska.com,
- http://www.upper-silesia.com/ - strona o tematyce historyczno-kulturalnej, po Śląsku.

Natomiast strony niemieckie to m.in.:
- www.oberschlesien.de - oficjalna strona związków Ślązaków w poszczególnych Niemieckich landach,
- www.lechris.de - prywatna strona zawierająca opowiadania, bajki, śpiewniki - wszystko w gwarze śląskiej
- www.schlesienweb.de,
- www.slonsk.de - strona dwujęzyczna, niemiecko-śląśka.
Duża ilość stron z domeną 'de' może wskazywać na przywiązanie do dawnej tożsamości (czy też nowej, tworzonej) także tych Ślązaków, którzy wyemigrowali, najczęściej do Niemiec.

PRZYPISY:
1. www.raslaska.org/ras/pol/organizacja/01/RASwpytaniachiodpowiedziach.htm
2. J. Wódz, K. Wódz: Czy Ślązacy są mniejszością kulturową?, w: Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, pod red. J. Muchy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s.152
3. B. Linek, Realizacja idei polskiego państwa narodowego na Górnym Śląsku po II wojnie światowej, Sprawy Narodowościowe 1998, z.12/13, s.27-28
4. I. Kabzińska: Między grupą etniczną a narodem, Etnografia Polska 2000, z.1-2, s.48
5. J. Wódz, Dynamika tożsamości regionalnej. Przykład Górnego Śląska (refleksja socjologiczno-antropologiczna), w: Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i M. Rajewskiego, Lublin 1999, s.49
6. J. Wódz, K. Wódz, op. cit., s.154
7. Ibidem, s.149-150
8. S. Bieniasz, Losy Górnoślązaków w dwudziestym wieku, ulotka Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej, s. 7
9. I. Kabzińska, op. cit., s.46-47 i 49
10. J. Wódz, op. cit., s.54
11. Tekst Jarosława Tomasiewicza pt. Orzeł czy jaskółka znajdował się na stronie http://republika.pl/mniejszosci/orzel.htm, obecnie niedostępny
12. K. Wódz, J. Wódz, K. Łęcki: Śląskie doświadczenia wielokulturowości, w: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, pod red. M. Kempnego, A. Kapciak i S. Łodzińskiego, Warszawa 1997, s.176
13. D. Gawrecki, Zagadnienia identyfikacji etnicznej, narodowej i kulturowej - przykład Pawłowiczek, w: Specyfika tożsamości regionalnej pogranicza Śląska na przykładzie historii lokalnej, pod red. H. Karczyńskiej, Opole 2002, s. 95-98
14. J. Wódz, K. Wódz, op. cit. s.143
15. J. Mika, Wybrane problem regionalnego podręcznika do nauczania historii, w: Nauczanie historii na terenach mieszanych etnicznie, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice-Opole 1999, s. 114
16. Ibidem, s.144
17. T. Kamusella: 'Musisz być albo Niemcem, albo Polakiem': polityka ennacjonalizacji a retoryka wielokulturowości na Górnym Śląsku po 1989 roku, Sprawy Narodowościowe 1999, z.14/15, s.114
18. S. Bieniasz, op. cit., s. 13-14
19. J. Wódz, op. cit., s.49
20. J. Wódz, K. Wódz, op. cit., s.146
21. Ibidem, s.50-51
22. J. Wódz, op. cit., s.53
23. www.raslaska.org/ras/pol/index.htm oraz www.raslaska.org/ras/pol/europa/index.htm
24. http://www.raslaska.aremedia.net
25. Na podstawie: http://www.psl.org.pl/wladze/kp/biuletyn/blt80.htm#__tyt10 (obecnie strona nieaktywna)
26. http://zlns.republika.pl/
27. J. Wódz, K. Wódz, op. cit., s.156

hanys @ 16 Apr 2008 02:11 pm
pozdrowiom wsziskich Ślonzkow

w potrzebie @ 10 Dec 2007 06:21 pm
z góry wielkie dzieki pozdrawiam

w potrzebie @ 10 Dec 2007 06:20 pm
szukam ciekawych informacji o rodzinie górnego śląska bardzo mi to potrzebne na zaliczenie jakieś stronki czy może jakieś tytuły książek lub informację proszę przesłać na adres e-mail: gosbug5@wp.pl

Ślązaczka z dziada, pradziada @ 27 Nov 2007 10:34 pm
:) :) :) :)

Ilosia UMK @ 19 Sep 2007 12:09 pm
Artykuł fajny, uporządkował moją wiedzę z wykładów

Slonsok ;-) @ 02 Jul 2007 02:02 pm
Milo jest jako Slazak przczytac "normalny" artykul na temat slaskiej narodowosci. Dzieki

Ziz @ 09 Apr 2007 12:38 pm
:)
Swietny artykul !

a @ 07 Mar 2007 08:12 pm
cienko fotek nie ma, ale art fajny

Najchętniej czytane

Między szamanizmem a islamem ludowym

Norwescy Kwenowie - kontrowersyjna mniejszość

"Brud w oku patrzącego". Słów kilka o Mary Douglas

Kraje których nie ma na mapie: Somaliland

Etnologia.pl