Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca

Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Świat
Między paleolitem a współczesnością.
Szamański świat Ewenków i Jakutów.
strona: | 1 | 2 | 3 |
Jako przykład chciałbym zaprezentować dwa opisy tej ceremonii: Pripuzowa i Ksienofontowa. Ten pierwszy spogląda na fenomen szamanizmu przez pryzmat chrześcijaństwa i dostrzega tutaj wyraźną ingerencję mocy diabelskich. W jego relacji stary szaman prowadzi kandydata na wzgórze albo równinę, gdzie daje mu strój szamański, bęben oraz laskę. Po lewej stronie adepta ustawia się dziewięć dziewic, a po prawej dziewięciu młodzieńców. Mistrz staje za nim, każe wyrzec się Boga i oddać na służbę szatanowi, w zamian, za co ten obiecuje pomoc w wypełnianiu szamańskich posług. Dalej luminarz wskazuje miejsca gdzie przebywają demony chorób, a także objaśnia sposoby ich obłaskawiania. Na zakończenie obrzędu neofita zabija zwierzę ofiarne, skrapia swój strój krwią, a pozostali uczestnicy zjadają mięso. Ksienofontow natomiast przekonuje, iż mistrz zabiera duszę kandydata w ekstatyczną podróż, podczas której prowadzi adepta do rozwidlenia drogi, skąd rozchodzą się ścieżki, gdzie przebywają atakujące ludzi choroby. Po powrocie udają się do domu mistrza, zakładają szamańskie stroje i rozpoczynają wspólne kamłanie (25). Stary szaman objaśnia nowicjuszowi sposoby radzenia sobie z poszczególnymi chorobami, a po udzieleniu każdej instrukcji pluje mu w usta, aby ten poznał „piekielne drogi nieszczęść”. Na koniec mistrz zabiera ucznia do wyższego świata, do duchów niebiańskich i od tego momentu adept staje się szamanem (26).
Podobnie jak u innych syberyjskich ludów jakucki strój szamański zdobiono obficie dzwonkami i innymi brzęczącymi metalowymi elementami, choć za szczególnie charakterystyczną uznać można, ważącą kilka kilogramów, metalową ozdobę służącą do przywoływania duchów, którą umieszczano na tylnej stronie płaszcza (27). Niektórzy uważają, iż krążek ten symbolizuje Słońce, a przewiercony na środku otwór nazywa się „otworem słońca” (ojbon küngete). Jeszcze inni twierdzą jakoby było to wyobrażenie Ziemi ze szczeliną, poprzez którą szamani docierają do piekieł. Na plecach często też znajdują się: półksiężyc i żelazny łańcuch, będące metaforą mocy i wytrzymałości szamana. Wzdłuż ramion umocowane są stalowe pręty wyobrażające kości ramion (tabytala), natomiast ułożone na bokach klatki piersiowej blaszki oznaczają żebra (ojogos timir). Przyszyte z przodu blachy symbolizują kobiece piersi, wątrobę, serce oraz inne organy wewnętrzne. Oprócz tego mocuje się też metalowe figurki wyobrażające święte zwierzęta i ptaki, a także małego metalowego „ducha szaleństwa” (emeget) w postaci małej łódki z sylwetką człowieka. Panuje przekonanie, że strój szamański zawiera około trzynastu do osiemnastu kilogramów metalowych ozdób, które podczas tańca wydają piekielny hałas sprawiający na widzach niesamowite wrażenie. Wszystkie metalowe przedmioty mają duszę, a więc nigdy nie rdzewieją, poza tym stanowią ochronę przed ciosami złych duchów (28). Nie ma jednak zgodności wśród badaczy odnośnie symboliki stroju. Według Szyrokogorowa jakucki ubiór szamański stanowi wyobrażenie ornitomorficzne ukazujące cały szkielet ptaka. Jeszcze inaczej interpretuje to E.K. Piekarski, który widzi tu kombinację szkieletu ludzkiego ze szkieletem ptaka (29).
Bębny jakuckie zarówno kształtem jak i użytymi do wyrobu materiałami podobne są do ewenkijskich, z tym, że najchętniej wybierane jest drzewo, w które uderzył piorun. Instrument zdobi się czerwonymi i czarnymi znakami wyobrażającymi ludzi oraz zwierzęta. Szaman używa bębna do niebiańskich podróży i stąd popularne jest określenie „koń szamana” (30).
Seanse szamańskie odbywają się na wiele rozmaitych sposobów, choć można wyróżnić cztery zasadnicze etapy:
1. przywołanie duchów pomocniczych
2. ustalenie przyczyny choroby – jest to najczęściej zły duch, który porwał duszę lub wstąpił w ciało chorego
3. wypędzenie złego ducha
4. wniebowstąpienie szamana (31)
![]() Syberia, Dolina Tunkińska, 2001 rok. Foto: Włodek Rybicki |
Gdy tylko ktoś zachorował zawsze posyłano po szamana, a ten przybywał w towarzystwie swego pomocnika (kuturuksut) i po zachodzie słońca rozpoczynał się seans. Do zadań asystenta należało m.in. podgrzewanie bębna w taki sposób, aby należycie napięta skórzana membrana wydawała odpowiedni dźwięk. Szaman ubrany w rytualny strój zasiadał przy żarzącym się ognisku, trzy razy ziewał, co było sygnałem przywołującym dla duchów pomocniczych, a następnie wziąwszy w ręce bęben, uderzał weń trzykrotnie i intonował długą pieśń. W pierwszej kolejności przepędzał z namiotu różnej maści miejscowe duchy, dalej prosił o pomoc duchy opiekuńcze rodziny chorego, aż w końcu przywoływał własne duchy pomocnicze. W dalszej części seansu zwracał się do duchów wyższego świata (abáhi) przykładając do czoła pałkę i spoglądając w górę, co symbolizowało podróż do tegoż świata. W czasie podróży szaman starał się pochwycić ducha choroby, następnie odbierał mu duszę chorego (kut) i wracał z nią na Ziemię, oznajmiając jednocześnie jakiej ofiary domaga się bóstwo. Później często towarzyszył podczas składania ofiary. Szczególną kategorię szamanów stanowili „biali szamani” (aji ojúttara), którzy nie posiadali duchowych pomocników, nie wprowadzali się w trans i nie podróżowali między światami. Ich domeną było przewodnictwo przy składaniu ofiar oraz modlitwa odmawiana podczas rytuałów ofiarnych w intencji zdrowia, dobrobytu, rozmnożenia bydła, czy powodzenia na polowaniu (32).
Zarówno w społeczności Ewenków jak i Jakutów śmierć szamana jest doniosłym, niezwykłym i tajemniczym wydarzeniem, albowiem nadzwyczajne były jego osoba i umiejętności. Powszechnie uważa się, iż poległ on w swej ostatniej magicznej walce. Pogrzeb składał się z krótkiej ceremonii, złożenia ofiary ze zwierzęcia, którego mięso zjadali wszyscy zgromadzeni. Na miejsce pochówku wybierano tereny mało uczęszczane, położone na uboczu, gdzie gromadzono najczęściej całe wyposażenie szamana. Membrana bębna szamańskiego zawsze zostawała przebita, aby uwolnić duchy pomocnicze zmarłego. Ciało chowano w powietrzu na platformie osadzonej na palach. Miało to na celu nie tylko uchronienie zwłok przed drapieżnikami, ale też umożliwienie szamanowi powrotu do natury. U Ewenków prowadzących osiadły tryb życia strój zmarłego szamana przechowuje się w jego domu i niekiedy przenikające go duchy, manifestują swą obecność sprawiając, iż ten trzęsie się i porusza. Koczownicy składają strój w grobie szamana (33). Groby ewenkijskich szamanów często otaczały drewniane pale zwieńczone figurkami ptaków.
Szaman dysponuje jednak otrzymanymi od przodków mocami, których wraz z nim złożyć do grobu nie można, więc musi przekazać je następcy. Uczyni to jednak dopiero wtedy, gdy nowy adept będzie gotowy na ich przyjęcie. Zatem życie zatoczyło krąg i cały cykl szamańskich misteriów może rozpocząć się od nowa.
Od początku istnienia Związku Radzieckiego miały miejsce zakrojone na szeroką skalę prześladowania szamanów w azjatyckich republikach imperium. Wielu z nich deportowano do odległych miejsc, osadzano więzieniach i łagrach, zamykano w szpitalach psychiatrycznych bądź zabijano. Choć wydawać by się mogło, iż działania te przyniosą oczekiwany skutek i wielowiekowa tradycja szamańskich praktyk odejdzie w zapomnienie, to jednak stało się inaczej. Obecnie mamy do czynienia, z zapoczątkowanym na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., interesującym zjawiskiem odradzania szamanizmu. Szamańskich misteriów nie postrzega się już jako synonimu zacofania, ciemnoty i szarlatanerii. Szamani zapraszani są na międzynarodowe konferencje naukowe, gdzie prezentują swoje tradycyjne praktyki, wygłaszają referaty i występują jako konsultanci projektów badawczych. Jednocześnie szamańskie pieśni, stroje i praktyki prezentuje się na festiwalach folklorystycznych i w teatrach szamańskich. Można zaryzykować tezę, iż jest to zjawisko nie tylko stricte religijne, ale i próba umocnienia własnej tożsamości oraz odpowiedź na presję kultury rosyjskiej.
Szerokiemu zainteresowaniu tradycyjnymi praktykami szamańskimi towarzyszą nie tylko rodzące się eklektyczne ruchy neoszamańskie, ale też, jak twierdzą szamani, różnego rodzaju oszuści pragnący zarabiać na ludziach szukających pomocy. Aby temu zapobiec powołuje się organizacje zrzeszające szamanów różnych ludów Syberii. W 2012 r. powstał Instytut Szamanizmu w Irkucku będący filią Buriackiego Uniwersytetu Państwowego będący pierwszym w Rosji ośrodkiem naukowym, którego zadaniem jest gromadzenie, usystematyzowanie i rozpowszechnianie całej wiedzy na temat szamanizmu (34).
W 2013 r. odbyła się w Ułan-Ude Międzyregionalna Naukowo-Praktyczna Konferencja p.t. Współczesny stan szamanizmu współczesnej Buriacji, w której wzięło udział 50 szamanów przybyłych z Obwodu Irkuckiego, Buriacji, Jakucji oraz Kraju Zabajkalskiego. Jak ogłoszono, jednym z celów tej konferencji jest powołanie do życia wspólnej organizacji zrzeszającej szamanów, noszącej nazwę Scentralizowane Religijne Stowarzyszenie Szamanów Ułan-Ude (35).
W nieodległej przeszłości etnologia przedstawiała zjawisko szamanizmu niemal z muzealnej już perspektywy, jako zanikającą kulturową tradycję skazaną na całkowite zapomnienie. Jednak w swej długiej historii szamanizm zawsze ewoluował, podlegał rozmaitym zmianom i dostosowywał się do zmieniającej się syberyjskiej rzeczywistości, co dziś w dobie powszechnej globalizacji przybiera skalę dotychczas nieznaną. Trudno obecnie szukać klasycznych szamańskich praktyk izolowanych społeczności, bowiem współcześnie istniejąca forma, jak twierdzi Hoppál, to szamanizm postmodernistyczny, w którym jednak dominuje poszanowanie dla tradycji i etnicznej tożsamości (36).
Przypisy:
25. Wykonywanie praktyk szamańskich (od tureckiego kam – szaman).26. M. Eliade, op. cit., s. 123-124.
27. M. Hoppál, op. cit., s. 101.
28. M. Eliade, op. cit., s. 156-157.
29. Ibidem, s. 163,165.
30. M. Eliade, po. cit., s. 178-179.
31. Ibidem, s. 232.
32. M. Hoppál, op. cit., s. 101-102.
33. M. Eliade, op. cit., s. 155.
34. http://polish.ruvr.ru/2012_04_17/72059233/ (wgląd 05.01.2014).
35. http://rosyjskie.blogspot.com/search/label/Jakucja (wgląd 05.01.2014).
36. M. Hoppál, op. cit., s. 263.
- Clottes J., Lewis-Williams D. 2009, Prehistoryczni szamani. Trans i magia w zdobionych grotach, przeł. A. Gronowska, Warszawa.
- Drury N. 1994, Szaman, przeł. H. Smagacz, Poznań.
- Eliade M. 1994, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, przeł. K. Kocjan, Warszawa.
- Geseko L. 2009, Dawna mądrość na nowe czasy, przeł. B. Bernhardt, Warszawa.
- Harner M. 2007, Droga szamana, przeł. D. Chojnacka, Wrocław.
- Hoppál M. 2009, Szamani eurazjatyccy, przeł. A. Barszczewska, Warszawa.
- Nowik E. 1993, Szamanizm syberyjski, przeł. I. Borowik, L. Parczewska, A. Szyjewski, Kraków.
- Posern-Zieliński A. (red.) 2000, Świat grup etnicznych, Poznań.
- Torrey E. 1981, Czarownicy i psychiatrzy, przeł. H. Bartoszewicz, Warszawa.
- Riesman D. 1996, Samotny tłum, przeł. J. Strzelecki, Warszawa.
- Szyjewski A. 2005, Szamanizm, Kraków.
Bibliografia:
Źródła internetowe:
http://polish.ruvr.ru/2012_04_17/72059233/ (wgląd: 05.01.2014).http://rosyjskie.blogspot.com/search/label/Jakucja (wgląd: 05.01.2014).
1 | 2 | 3 |
Notka o autorze
Tomasz Kempiński - absolwent IEiAK UAM w Poznaniu. Obszar zainteresowań obejmuje:
Krytyka postkolonialna: współczesne konsekwencje kolonialnego dziedzictwa, relacje władzy i podporządkowania, konstruowanie obrazu Innego w kolonialnej narracji.
Antropologia morza: antropologia ludów nadmorskich, perspektywa antropologiczna relacji człowieka z morzem.
Galeria: Syberia - wśród wielkiej wody Bajkału i uśmiechniętych twarzy Buriatów
Jadąc koleją transsyberyjską ponad 5000 kilometrów na wschód od Moskwy docieramy do Autonomicznej Republiki Buriacja. Kraj to piękny, lesisty, jednak srogi. Zima trwa tutaj od października do maja a temperatury sięgają niekiedy poniżej 50 stopni Celsjusza.
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy

Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.