Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Polska

Wioska jest naprawdę malutka, da się ją przejść wzdłuż i wszerz w mniej niż godzinę. Kiedy zajeżdżamy tam pewnego kwietniowego wieczoru 2013 roku sypie gęsty śnieg, a światło jednej czy dwóch latarni przy głównej drodze jest przyćmione. Mdłym blaskiem lśni stacja benzynowa, gdy my, czyli dziesięcioro studentów poznańskiej etnologii, maszerujemy w ciszy, która aż dzwoni w uszach, “na Bachmaty”, czyli zalew otoczony ciemnym, sosnowym lasem, z porozrzucanymi tu i ówdzie domkami letniskowymi. Później dowiemy się, że to tam ostatecznie prowadzą wszystkie dubickie drogi. Na razie wiemy tylko tyle, że nazajutrz to stąd właśnie wyruszymy, by mierzyć się z “antropologicznym terenem”, dla wielu z nas pierwszym w życiu.

Antropolog w terenie

Badania terenowe są jednym z podstawowych sposobów zbierania informacji przez antropologów, a właściwie – zasadniczym. Polegają na wyjeździe „w teren”, czyli do miejsca, gdzie mogą zaobserwować interesujące ich zjawiska społeczne. W odróżnieniu od terenu w rozumieniu geograficznym, teren antropologiczny nie posiada fizycznych ram przestrzennych. Innymi słowy, terenem może być zarówno mała macedońska wioska, jak i platforma społecznościowa, taka jak Facebook. Zadaniem antropologa w terenie jest zebranie informacji na określony temat. W tym celu poznaje ludzi, rozmawia z nimi, wchodzi w relacje społeczne, nieraz bardzo długotrwałe. W miarę jak z obcego staje się swoim, zmienia się jego status społeczny, rodzą się przyjaźnie, antropolog jest dopuszczany do informacji i wiedzy, nieraz nieuświadamianej lub niedostępnej obcym, która zawiera odpowiedzi na nurtujące go pytania. Zdobyte w terenie informacje są potem w odpowiedni sposób opracowywane i stają się niezwykle cennym źródłem wiedzy o sposobach myślenia, organizacji społecznej, hierarchii czy postrzeganiu zjawisk przez daną społeczność.

W tym przypadku badania terenowe dotyczyły praktykowania krajobrazu kulturowego przez mieszkańców podlaskiej wsi Dubicze Cerkiewne. Poprzez krajobraz kulturowy rozumieliśmy tutaj „przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze” [1]. Innymi słowy krajobraz kulturowy to wszystko to, co stworzył człowiek w procesie osiedlania się i organizowania własnej i wspólnej przestrzeni. To także jego dorobek kulturowy – zwyczaje, tradycje, przesądy, język, ustalone historycznie symbole. „Praktykowanie” natomiast, to realizowanie owego dorobku w codziennym życiu. To mówienie gwarą, obchodzenie świąt według ustalonej tradycji, sposoby odnoszenia się do obcych. Dzięki obserwacji takich praktyk oraz rozmowom z mieszkańcami byliśmy w stanie odtworzyć ich pełen obraz, ustalić kierunek zmian jakim podlega i – co najważniejsze – lepiej poznać i zrozumieć Podlasie.

Nasze badania realizowaliśmy od 4 do 12 kwietnia 2013 roku. Ich celem nie tylko było zebranie materiału empirycznego, czyli informacji na wspomniane tematy, ale także umożliwienie studentom ówczesnego II roku poznańskiej etnologii skonfrontowanie teorii metodologicznej badań jakościowych z praktyką pracy w terenie. Innymi słowy to, czego nauczyliśmy się z książek o sposobach naukowego przeprowadzania wywiadów i zbierania informacji, musieliśmy teraz umiejętnie zastosować, by wykonać wyznaczone zadanie. Metodą, jaką zastosowaliśmy, był wywiad kwestionariuszowy. Kwestionariusz został podzielony na cztery części, odpowiadające kolejno życiu rodzinnemu wraz z jego historią i zwyczajami, sposobom realizowania się lokalności w Dubiczach, regionowi i wielokulturowości oraz pamięci w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Przeprowadzane wywiady były nagrywane, opisywane datą, czasem i zakodowanym nazwiskiem informatorów, a potem dokładnie spisywane.

W końcowym raporcie z badań, a także na potrzeby tego artykułu, skupiłyśmy się na ostatniej kategorii, czyli na tematyce oscylującej wokół pamięci – jako takiej oraz związanych z nią miejscach pamięci. Wydała nam się ona wyjątkowo warta bliższego przyjrzenia, przeanalizowania wątków, jakie się w niej regularnie pojawiają, wyznaczenia ich ram czasowych i przestrzennych. Dlaczego? Pamięć ludzka jest ulotna, za chwilę nikt nie będzie wiedział, że swój początek Dubicze biorą “na Bachmatach”, że wiatr przewiał ikonę, że któryś z kolejnych sołtysów przeforsował budowę zalewu. Trochę w nas z etnografa niosącego ratunek ginącym kulturom, realizującego postulat „ocalania” tego co nie jest wieczne dla przyszłych pokoleń. A trochę z antropologa, który nie ocenia wartości zjawiska na podstawie ryzyka rychłego zapomnienia, ale przez pryzmat jego unikalności i roli odgrywanej w szerszym kontekście. Ale zacznijmy od początku.

Dubicze Cerkiewne – wieś o wielu twarzach

Dubicze Cerkiewne to wieś położona na obszarze historycznego Podlasia, które zajmowało nieco inny obszar niż dzisiejsze. Rozciągało się pomiędzy Augustowem, wąskim pasmem przecinając Biebrzę i sięgając aż po Międzyrzec na południu, Hajnówkę na wschodzie a Węgrów na zachodzie (część dzisiejszych województw podlaskiego, lubelskiego, mazowieckiego i Suwalszczyzny) [2]. Od początków swego istnienia Podlasie było obszarem wielokulturowym i wieloetnicznym – mieszkali tu Polacy, Litwini, Rusini (przez dłuższy czas był to teren sporny między Polską, książętami ruskimi a Księstwem Litewskim), Żydzi i Niemcy, a także sprowadzeni w XV wieku przez księcia Witolda Tatarzy krymscy [3]. Granice administracyjne Podlasia zmieniały się wraz z kolejnymi rozbiorami, utworzeniem Królestwa Polskiego a także później, w ramach II i III Rzeczpospolitej.

Foto © Stanisława Maria Piotrowska Polska 2015 r.

Regionalna wielokulturowość Podlasia realizowała się w wymiarze lokalnym również w Dubiczach Cerkiewnych. Przez lata zamieszkiwali tu ludzie różnych wyznań i pochodzenia. Wśród dzisiejszych mieszkańców zachowała się pamięć o Niemcach i Ukraińcach, a sami siebie uważają za Białorusinów i Polaków. Znamienny jest fakt, że w gminie liczącej nieco ponad 300 osób znalazło się miejsce na współistnienie pięciu różnych wyznań, z których trzy mają na terenie wsi swoje świątynie (cerkiew, zbór zielonoświątkowców, zbór baptystów). Najwięcej wyznawców liczy sobie prawosławie (ponad 90% mieszkańców), a miejscowość właściwie od początku swojego istnienia zorganizowana była wokół cerkwi. Z jej drewnianym, niebieskim budynkiem wiążą się lokalne legendy, w odniesieniu do niej osadzane są w czasie i przestrzeni lokalne miejsca pamięci.

Ale nie wszystkie. Inne wiążą się z najnowszą historią wsi, naznaczoną przez wojnę, której front przebiegał skrajem wioski, a żołnierze umierali niemal pod progami chat i która sprawiła, że w wiosce nie ma właściwie starych domów. Te miejsca pamięci są jeszcze świeże, jeszcze nie obrosły legendami. Wciąż żyją ludzie, którzy wyjeżdżali na Syberię w poszukiwaniu lepszego życia i wracali „na ojcowiznę”, z której, jak się okazało, niewiele zostało. I ci, którzy sadzili na nowo spalony las za wsią. I ci, którzy budowali świetlicę i nową szkołę, remontowali starą i patrzyli, jak młodzież wyjeżdża za chlebem do miast i już nie wraca. Bo taka jest najnowsza pamięć o Dubiczach.

Pamięć w perspektywie antropologicznej

„Nasze istnienie zanurzone jest w czasie” [4] – pisała Katarzyna Kaniowska w artykule poświęconym pamięci w ujęciu antropologicznym. Pamięć to nie tylko biologiczna zdolność zapamiętywania, ale również to co jest jej kulturowym skutkiem. Zainteresowania antropologów skupiają się na tym, jak pamięć o minionych wydarzeniach pozostaje w sposobach myślenia i wizjach rzeczywistości zarówno tych jednostkowych, indywidualnych jak i zbiorowych. Nauki społeczne interesuje więc nie sam mechanizm zapamiętywania jako gromadzenia faktów, ale to co ludzie z nimi robią. Interpretują, rekonstruują i nadają znaczenia, wreszcie do czego je wykorzystują. Szczególnie antropologia skupia się na tym jak ludzie widzą przeszłość, wyposażeni w odpowiednią metodologię badań jakościowych (opierających się na rozmowach, wywiadach, obserwacji – czyli po prostu przebywaniu z ludźmi), starają się przedstawić jej różne wizje.

Podsumowując badania pamięci dzielą ją na biograficzną (jednostkową) i zbiorową. Pamięć zbiorowa uwarunkowana jest doświadczeniami indywidualnymi i tak jak pamięć jednostkowa, nie jest tylko ich sumą, ale wspólnie wykształconą interpretacją na temat przeszłości. Pisał o tym Mauric Halbwachs (jeden z uczniów słynnego francuskiego socjologa Emila Durkheima), w pracy Społeczne ramy pamięci, wydanej po raz pierwszy w 1925 roku [5]. Halbwachs postuluje w niej pojmowanie pamięci zbiorowej nie tylko jako rejestrowanie zdarzeń i zjawisk, ale przede wszystkim ich rekonstruowanie przez tych, którzy je pamiętają. Przynależność do danej wspólnoty daje pewne ramy interpretacyjne faktów, które miały miejsce w przeszłości.

Tak pojmowana pamięć jest niezwykle ciekawym zagadnieniem badawczym. Z tego względu również, jednym z celów prowadzonych przez nas badań w Dubiczach Cerkiewnych, było właśnie nakreślenie ram pamięci zbiorowej ich mieszkańców. Aby do niej dotrzeć, należało najpierw poddać analizie rozłożone na części pierwsze indywidualne narracje mieszkańców, skupiające się odpowiednio na pamięci biograficznej, pamięci o ludziach, postaciach historycznych i wreszcie niezwykle istotnych miejscach pamięci.

Czym są miejsca pamięci?

Pierre Nora, francuski historyk, w swoich pracach poświęconych pamięci, posługiwał się pojęciem „lieux de memoire”. Jest ono niezwykle trudne do przetłumaczenia, a języku polskim stosuje się m.in. takie odpowiedniki „miejsca pamięci”, „miejsca wspomnień” lub „punkty pamięci”. „Lieux de memoire” to „wszelkie praktyki (przedmioty, organizacje), których podstawowym celem jest podtrzymanie (stymulowanie) pamięci o przeszłości” [6]. Jak zauważa Jan Assmann, przemiany społeczne zachodzące w drugiej połowie XX wieku, spowodowały rozpad społeczności tradycyjnych, a zarazem i tradycyjnych sposobów przekazywania „pamięci kulturowej”. Zaistniała więc potrzeba „wprowadzenia odgórnego, centralnego upamiętniania i przekazywania historii (a przynajmniej wzmocnienia tego procesu). Zaczął się w ten sposób rozwijać trend oficjalnego „upamiętniania” wydarzeń historycznych i tworzenia w tym celu kolejnych miejsc pamięci” [7].

Zatem miejsca pamięci to szczególne punkty na mapie każdej miejscowości. Z jednej strony, mają wymiar fizyczny (krzyż wraz z małym płotkiem oddzielającym go od chodnika, pomnik z przystrzyżonym trawnikiem), który wymaga opieki (koszenie, sprzątanie, sadzenie kwiatów). Z drugiej natomiast, posiadają wymiar symboliczny – konotują i przechowują pamięć o ludziach, wydarzeniach, czasem samych miejscach, które były świadkami jakichś wydarzeń. Najważniejszą cechą miejsc pamięci jest jednak to, że swym istnieniem powołują do życia określone praktyki (święcenie pokarmów – przy krzyżach lub figurach, obchody rocznic albo świąt państwowych – przy masowych grobach żołnierzy).

Z miejscami pamięci spotkałyśmy się również w Dubiczach. Dzięki pytaniom o najważniejsze miejsca, najstarsze miejsca albo te najściślej związane z historią i życiem codziennym mieszkańców, zdołałyśmy ustalić gdzie się znajdują, jaki rodzaj pamięci konotują i czy odbywają się wokół nich jakieś praktyki.

Przypisy:

1 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003 r.).
2 http://pl.wikipedia.org/wiki/Województwo_podlaskie [wgląd: 04.12.13].
3 Rudnicka M., Siebers A. (red.), (2013). Praktykowanie krajobrazu kulturowego. Lokalne i regionalne wymiary zjawiska na przykładzie społeczności z Dubicz Cerkiewnych. Raport z badań terenowych, s. 6-7, dostęp: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/8581 [wgląd: 23.11.2013].
4 Kaniowska K. (2003), Antropologia i problem pamięci, ”Konteksty. Polska sztuka ludowa”., t. LVII, nr 3-4, s. 61.
5 Halbwachs M. (2008), Społeczne ramy pamięci, przeł. M Król, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
6 Szpociński A. (2008), Miejsca pamięci (lieux de mémoire), ”Teksty drugie”, nr 4, s. 13.
7 Pazderski F. (2013), Czemu przeszłość się pamięta – wokół dyskursu na temat kształtowania się pamięci zbiorowej, (wgląd: 05.12.2013 - ), s. 1-2.

Najchętniej czytane

Między szamanizmem a islamem ludowym

Norwescy Kwenowie - kontrowersyjna mniejszość

"Brud w oku patrzącego". Słów kilka o Mary Douglas

Kraje których nie ma na mapie: Somaliland

Etnologia.pl