Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca

Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Polska
Oni są wśród nas.
Tatarzy na wschodnich terenach Polski w XX wieku.
Tematyka Tatarów polskich od kilku lat powraca ponownie na forum publiczne. Mimo pojawienia się wielu publikacji na ten temat, dzieje Tatarów na ziemiach Polskich ciągle budzą zainteresowanie i wymagają dalszych badań[1]. Pozostaje w dalszym ciągu wiele kwestii spornych do wyjaśnienia i sprecyzowania. Wyrazem naukowych zainteresowań problematyką tatarską było powstanie kilku prac magisterskich poświęconych polskim wyznawcom islamu. Prace te, należy traktować jako zapowiedź gruntownego zbadania dziejów i kultury ludności tatarskiej. Stwarza to pewną szansę na wprowadzenie tradycji kulturowej ludności muzułmańskiej do kultury ogólnopolskiej, a raczej daje szansę uświadomienia społeczeństwu naszego kraju, ze wartości kulturowe zapoczątkowane przez tę grupę etniczno-religijną stały się częścią naszej wielowątkowej tradycji i kultury. Tatarzy są niezwykłym fenomenem w polskim krajobrazie, gdyż mimo 600-letniego bytowania w tym kraju utrzymali poczucie swojej odrębności religijnej (islam) i etnicznej, co pozwoliło im zachować poczucie grupowej tożsamości i nie zasymilować się z otoczeniem[2]. Podlasie jest terenem, którym spotykają się trzy kultury, trzy obrządki religijne: katolicyzm, prawosławie i islam. Czas i historia tego nie zmieniły. A jednak islam, choć na terenach polskich istnieje od stuleci, wciąż wydaje się obcym i egzotycznym. Tatarzy mówią sami o sobie: "Jesteśmy Polakami tatarskiego pochodzenia. Przez stulecia byliśmy inkrustowani słowiańszczyzną, ale sami też pokochaliśmy tę naszą ojczyznę i wiele daliśmy polskiej kulturze"[3].
W obecnych czasach określa się ich przeważnie mianem Tatarów polskich, aczkolwiek, na co dzień mówi się o Tatarach. Kiedy spojrzymy wstecz, to ludność tę nazywamy Tatarami litewskimi, czy polsko-litewskimi[4]. Traktujemy ich jako grupę etnograficzną. W życiu codziennym nie różnią się od innych mieszkańców naszego kraju niczym szczególnym.
![]() Foto: Meczet w Gdańsku. Paweł Ciszewski, 2005 r.
|
Początki osadnictwa tatarskiego sięgają XIV w. czasów panowania księcia Witolda (1392-1430). Osadnictwo tatarskie możemy podzielić na pierwotne i wtórne. Osadnictwo tatarskie od swych początków miało charakter wojskowy. Pierwsze osady powstawały w pobliżu ośrodków miejskich, niedaleko granicy z Zakonem Krzyżackim, co umożliwiało szybką mobilizację na rozkaz księcia oraz obronę miast i dróg przed Krzyżakami. Z czasem osadnictwo to zanikło.
O osadnictwie wtórnym mówimy począwszy od wieku XVII. Od 1669 r. zaczęli oni korzystać z polskich praw szlacheckich. Król polski zezwolił Tatarom na dalsze nabywanie dóbr ziemskich i rozporządzanie nimi bez ograniczeń. Charakterystyczne dla Tatarów zawody: furmaństwo, ogrodnictwo, handel, łowiectwo, garbarstwo (zwane też "dubieniem"), hodowla bydła, również stopniowo przestawały być zajęciami wyróżniającymi muzułmanów. Za sprawą króla Jana III Sobieskiego Tatarzy pojawili się na Podlasiu.
Z powodu biedy i złej sytuacji prawnej wyznawców islamu w Rzeczypospolitej Obojga Narodów kilka chorągwi w 1672 r. zbuntowało się i przeszło na stronę turecką. Wydarzenie to nazywa się w historiografii "buntem Lipków". Lipkami nazywano Tatarów z Wołynia i Podola w XVII w. By pozyskać dla wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów Jan III Sobieski w porozumieniu z Sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa, a w zamian za zaległy żołd przyznawał ziemię. W zamian za służbę wojskową nadał on, bowiem Tatarom włości na terenach obecnej północno-wschodniej Polsce. W 1679 r. Tatarzy z oddziałów rotmistrza Bogdana Kieńskiego, Gazy Sieleckiego i Olejowskiego otrzymali wsie Bohoniki, Drahla i Malowicze Górne. Rotmistrz Samuel Murza Korycki objął w posiadanie wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Rotmistrz Daniel Szabłowski z kompanią osiadł także w Małaszewiczach, zaś rotmistrz Romanowski w Studziance, wsi położonej w kluczu łomaskim, ekonomii brzeskiej[5]. Osadnictwo tatarskie kontynuowali królowie sascy.
Tatarzy byli niestety słabymi gospodarzami, bardziej pociągały ich działania wojenne, w których zdecydowanie lepiej się czuli[6]. W czasach ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Tatarzy kolejny raz dali dowód swej gotowości do poświęceń dla dobra RP. Brali oni udział w konfederacji barskiej. W wojnie w 1792[7] r. wzięło udział wielu Tatarów. Korpusem armii polskiej dowodził tatarski generał Józef Bielak[8]. Tatarzy uczestniczyli w wielu walkach podczas powstania 1794[9] r. Walczyli u boku Napoleona[10] i we wszystkich powstaniach w okresie niewoli narodowej. Swój udział Tatarzy mieli także podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. W walkach uczestniczył Tatarski Pułk Ułanów im. Mustafy Achmatowicza, nazywany pospolicie jazdą tatarską[11]. W 1939 r. w kampanii wrześniowej bohaterskie walki toczył szwadron tatarski, 13 Pułku Ułanów Wileńskich dowodzony przez rotmistrza Aleksandra Jeljasiewicza.
W latach 90. XX w. nawiązując do szwadronu A. Jeljasiewicza Tatarzy polscy zwrócili się do Ministerstwa Obrony Narodowej o odtworzenie w polskim wojsku pododdziału tatarskiego w 27 Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego w Braniewie. Jednak przedsięwzięcie to nie zostało zrealizowane.
W 2 poł. XIX wieku dostrzegamy schyłek świetności tatarskiej, zarówno w rejonie Białej Podlaskiej, jak i na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. "W 1889 roku do muzułmańskiej parafii w Studziance należało 86 osób"[12]. Złożyło się na to miało kilka czynników. Po pierwsze postępująca stale rusyfikacja, która nie ominęła także Tatarów. Po powstaniowe zsyłki w głąb Rosji i szykany ze strony władz carskich miały wpływ wyraźny na zmniejszanie się liczby ludności tej grupy. W przypadku rejonu bialskopodlaskiego możemy mówić o oddaleniu od centrów tatarskości. Początki XX w. to już kres życia społeczności tatarskiej na Podlasiu. Zamieszkiwali oni w omawianym czasie gminy Lubenka, Kobylany i Biała Podlaska[13]. Jedynie meczet w Studziance grupował lokalną społeczność tatarską[14].
![]() Foto: Meczet w Kruszynianach. Łukasz Węda.
|
W Studziance meczet istniał do sierpnia 1915 r., kiedy to wycofujące się wojska kozackie spaliły go doszczętnie. Tu znajdowała się muzułmańska parafia dla Podlasia i Litwy. Duchowny tatarski ( imam, mułła) stał na czele Parafii Muzułmańskiej. Przyjeżdżali wyznawcy z Wilna i Nowogródka, a mułła jeździł do nich na śluby i chrzciny, bo Koran nakazywał obrządek chrztu lub zawarcia małżeństwa odbywał się w domu. Spełniał wszelkie posługi religijne, tzn. odprawiał piątkowe nabożeństwa, udzielał posług przy ślubach, chrzcie, pochówku zmarłych oraz prowadził księgi stanu cywilnego.
Ostatnim mułłą w Studziance był Maciej Bajrulewicz zmarły w 1921 r. Meczet został spalony przez wycofujące się z Królestwa Polskiego wojska kozackie w sierpniu 1915 roku. Po I wojnie część Tatarów uległa rozproszeniu, a część przeniosła się do Nowogdródczyzny, gdzie istniało kilka parafii. Tatarzy białostoccy uważają, iż "w Studziance następował szybszy proces chrystianizacji niż w okolicach Białegostoku[15]". To stanowiło jeden z czynników zmniejszania się liczby ludności tatarskiej w okolicach Białej Podlaskiej. Pierwszy powszechny spis ludności z 30 wrześnie 1921 r. zanotował w powiecie bialskim 11 muzułmanów: 1 w Białej, 1 w Małaszewiczach Małych, 2 w Malowej Górze, 6 w Studziance, 1 w Łomazach. Z tych 11 osób 5 miało powyżej 60 lat[16]. Należy podejść ostrożnie do tego spisu, bowiem nie wszyscy przyznawali się do pochodzenia tatarskiego, chociaż niewątpliwie nimi byli. Sądzie, że jeszcze sporo osób mogło powrócić z ziem wschodnich, po zakończeniu nawały bolszewickiej i ustaniu wszelkiego echa walk o niepodległe granice. Jedną z ostatnich znanych rodzin tatarskich przed II wojną była rodzina Bajrulewiczów.
Należy podkreślić, że w latach II RP nastąpiło wyraźne odrodzenie religijne i kulturowe Tatarów polsko-litewskich. Jak zaznaczył prof. A. Kołodziejczyk, pionier badań nad Tatarami bialskimi: było to związane z podjętymi w tym czasie badaniami nad dziejami tej społeczności. Powstało wówczas wiele publikacji[17].
Zdecydowanie dłużej przetrwało osadnictwo na Białostocczyźnie. Tatarzy osadzeni przez Jana III Sobieskiego przetrwali pielęgnując kulturę i historię do dnia dzisiejszego. Z biegiem czasu osadnictwo na tych terenach zaczęło zanikać. Wielu Tatarów wyemigrowało w pierwszej połowie XVIII w. do Turcji. W XIX wieku Tatarzy opuszczali wsie przenosząc się do miast m.in. Grodna, Sokółki, Dąbrowy czy Suchowoli. Część w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych wyjechała do Rosji. W początkach XX w. Tatarzy białostoccy emigrowali do Stanów Zjednoczonych. Założyli kolonię w Nowym Yorku, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Podczas I wojny światowej Tatarzy byli mobilizowani do wojska carskiego. Okupacyjne władze niemieckie przydzielały je do prac na potrzeby frontu. Niektórych odesłano na roboty do Niemiec. Do tego klęska głodu i choroby zakaźne miały wpływ na zmniejszenie się ludności tatarskiej na Białostocczyźnie[18]. Przed agresją hitlerowską w 1939 r. część Tatarów z ziemi nowogródzkiej przewędrowała na półwysep krymski z zamiarem przeczekania wojny pod opieką tamtejszej ludności tatarskiej. Większość jednak nie powróciła już w rodzinne strony. II wojna światowa rozdzieliła ośrodki tatarskie. Wówczas to zginęła, lub wyemigrowała za granicę inteligencja muzułmanów polskich. Spowodowało, że życie kulturalne i religijne wyznawców islamu po wojnie nie przyjęło tak dużego rozmachu jak przed wojną. Dodatkowo działalność kulturalna i kontakty z współwyznawcami za granicą były ograniczane przez władze PRL. Po wojnie za wschodnią granicą pozostały Wilno, Nowogródek, Kleck, Iwie, Grodno największe ośrodki życia tatarskiego w dawnej Polsce[19]. Tatarzy rozjechali się i osiedli w miejscowościach takich jak: Ełk, Giżycko, Olsztyn, Lidzbark, Trzcina Lubuska, Poznań, Bydgoszcz, Wrocław, Oleśnica, Wałbrzych, Jelenia Góra, Gdańsk[20]. Na Pomorzu Zachodnim najwięcej Tatarów osiedliło się w Szczecinie i Szczecinku, także w Gorzowie Wielkopolskim i Trzcianie. Repatrianci pochodzenia tatarskiego osiedlili się we Wrocławiu, Oleśnicy, Wałbrzychu i Jeleniej Górze[21]. W 1945 r. zaczęły osiedlać się w Białymstoku i okolicach Sokółki, rodziny tatarskie, które w ramach akcji repatriacyjne opuszczały okolice Wilna, Nowogródka i Grodna. Rozpoczęli działania w kierunku reaktywowania gminy muzułmańskiej w Bohonikach. Bohoniki i druga miejscowość- Kruszyniany, po wojnie nabrały szczególnego znaczenia dla Tatarów. Znajdujące się tam meczety i mizary były jedynymi funkcjonującymi na tych terenach po 1945 r. W 1960 r. zarejestrowano gminę muzułmańską, która posiada dom modlitw[22]. W II połowie XX wieku w Białystok liczył 285 mieszkańców pochodzenia tatarskiego. Ogólna liczba rodzin nie przekraczała 90[23].
Tatarzy na modlitwy uczęszczają do meczetu, który stanowi tylko i wyłącznie miejsce modlitwy. Wszelkie pozostałe ceremonie jak śluby, chrzciny, pogrzeby odbywają się poza meczetem, najczęściej w domach. Tatarzy nie uznają kultu obrazów, dlatego w świątyniach ich nie ma. Obecnie w naszym kraju mamy trzy meczety w Bohonikach, Kruszynianach i w Gdańsku. Podczas muzułmańskich świąt przybywają tutaj Tatarzy z kraju i zagranicy. Pragną być, chociaż przez kilka dni razem w historycznym tatarskim "gnieździe".
W początkach XX wieku było ich znacznie więcej. Część z nich jak wspomniałem po zmianach administracyjnych znalazła się po drugiej stronie granicy wschodniej na terenach litewskich (Iwie, Grodno, Nowogródek, Wilno, Kleck).
Do tych świątyń zjeżdżają się wierni z całego kraju i zagranicy. Regularnie są odprawiane w nabożeństwa piątkowe i świąteczne.
![]() Foto: Meczet w Kruszynianach. Łukasz Węda.
|
W 1939 r. w II RP znajdowało się 71 cmentarzy muzułmańskich w województwach: wileńskim, nowogródzkim, białostockim, warszawskim i lubelskim, z tego 33 czynne, a 38 nieczynnych[24]. Do dzisiaj istnieją mizary w Kruszynianach, Bohonikach, Warszawie, Krynkach, Lebbiedziewie-Zastawku, Studziance. Na mizarze w Kruszynianach znajduje się najstarszy zachowany obecnie w Polsce nagrobek tatarski datowany na rok 1699[25]. Mizar w Studziance jest w dużo lepszym stanie niż ten z Lebiedziewa-Zastawka[26].
1 | 2 |
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy

Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.