Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca
Robert YoungPostkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Świat
Wieloetniczny islam w Mandżurii - element krajobrazu
kulturowego regionu w I poł XX wieku
Wprowadzenie
Osiedlający się od końca XIX w. nad rzeką Sungari Polacy spotykali się z całym, niezwykle szerokim spektrum wielokulturowego tła regionu Mandżurii [1]. W tym pogranicznym melting pot, którego wytworem była również niepowtarzalna wspólnota polskiego Harbinu, istniał również ważny komponent muzułmański. Mieszkający obecnie w Polsce starzy harbińczycy do dziś wspominają swoich muzułmańskich sąsiadów pochodzących z Powołża i jedzone u nich tatarskie mięsne pierogi - bielaszy. Świadectwo o tatarskich muzułmanach na Dalekim Wschodzie zostawił m. in. polski badacz tego obszaru, harbińczyk Gwidon Sadkowski [2]. W niniejszym szkicu chciałbym nakreślić zarys fragmentu krajobrazu kulturowego Mandżurii, takiej jakiej znali ją polscy imigranci i ich potomkowie żyjący na Dalekim Wschodzie w I poł. XX w.
Islam w Chinach - rys historyczny
Temat dotyczący kwestii jednej z największych religii monoteistycznych w północno-wschodniej części Chin, ojczyzny nie-chińskich Mandżurów, brzmi cokolwiek egzotycznie. Opisywanie religii Allaha w samych Chinach jest już w dużej mierze zaskakujące nawet dla dobrze wykształconego Polaka.
Islam ma długą i dobrze ugruntowaną historię w społeczeństwie chińskim, z której istnienia mało kto w naszym kraju zdaje sobie sprawę. Religia Allaha rozprzestrzeniała się w Państwie Środka dwiema drogami - lądem przez Azję Środkową, gdzie najpierw docierały karawany muzułmańskich kupców a od poł. VIII w. n. e. również drogą militarną. W 751 r. w dolinie rzeki Tałas na pograniczu współczesnego Kirgistanu i Kazachstanu doszło do bitwy pomiędzy wojskami państwa kalifów a armią cesarza chińskiego. Bitwa została co prawda wygrana przez wojska muzułmańskie, zatrzymała jednak na pewien czas podboje świata islamu na tym obszarze, dolina Tałasu stała się granicą pomiędzy kalifatem a Chinami.
O wiele ważniejsza dla rozprzestrzeniania się islamu w Państwie Środka była droga morska. Właśnie morzem do Chin dotarli, jeszcze w VII w., pierwsi muzułmańscy kupcy i misjonarze [3]. Wśród chińskich muzułmanów rozpowszechniona jest legenda, iż współczesny Prorokowi Muhammadowi cesarz z dynastii Tang miał przepowiadający przyszłość sen dotyczący pojawienia się nowej, prawdziwej wiary. W tym śnie lew, symbol islamu pokonał w walce słonia, symbol buddyzmu. Należy pamiętać, że cesarze z dynastii Tang starali się pełnić rolę mecenasów i opiekunów buddyzmu. Przejęty swoim snem cesarz zażądał wyjaśnień od astrologów i kierując się ich radami wysłał posłów na Zachód z prośbą o przysłanie ludzi znających święte nauki, którzy dotarli do Proroka Muhammada. Cesarska prośba, wg tej opowieści, została spełniona i do Chin przybyło 300 wysłanników Proroka. Potomkowie ich związków z Chinkami mieli być przodkami chińskich muzułmanów [4]. Inne przekazy mówią o wielkiej wyprawie misyjnej wysłanej 20 lat po śmierci Proroka Muhammada przez kalifa Osmana. Wyprawą tą miał dowodzić Said ibn Abi Waqqas, wuj Proroka Muhammada po kądzieli.
Niezależnie od legendarnych przekazów pierwsze kontakty Chin z islamem datują się najprawdopodobniej VII w. Pierwsze gminy wyznawców islamu rzeczywiście prawdopodobnie powstawały w wielkich miastach portowych Chin - najstarszy zachowany chiński meczet znajduje się w Kantonie [5]. Stopniowo jednak coraz większą rolę w rozprzestrzenianiu islamu odgrywały fale muzułmańskich zdobywców i najemnych żołnierzy, w większości pochodzenia tureckiego lub irańskiego, którzy trafiali do Chin środkowoazjatycką drogą lądową przez całe średniowiecze. Muzułmańscy przybysze mieszali się z chińskimi konwertytami, brali sobie za żony Chinki i sami ulegali gruntownej sinizacji. Stopniowo utworzyli zwartą, specyficzną, zróżnicowaną regionalnie i właściwą jedynie Chinom wspólnotę Chińczyków-muzułmanów (Huihui). W nauce współczesnej Chińczycy-muzułmanie wydzielani są w osobną grupę etniczną funkcjonującą pod nazwą Hui [6]. Nie posiadają oni odrębnego języka - posługują się dialektami regionalnymi chińskich społeczności wśród których zamieszkują [7]. W dialektach tych używają słów charakterystycznych dla swojej kultury. Pochodzą one często z arabskiego lub perskiego - jednym z takich słów jest na przykład słowo ahong, z perskiego ahund, "nauczyciel". Terminem tym, podobnie jak inni muzułmanie szeroko pojmowanej Azji Centralnej, określają oni osobę prowadzącą modlitwę muzułmańską - imama, mułłę [8]. Muzułmanie chińscy stosują również standardowy system pisma chińskiego. Główną cechą odróżniającą ich od Chińczyków (Han) pozostaje wyznawany od stuleci islam sunnicki hanafickiej szkoły prawa, wokół którego powstawała przez wieki specyficzna dla ludu Hui muzułmańsko-chińska kultura.
U schyłku cesarstwa rządzonego przez mandżurską dynastię Qing podbito szereg ludów (głównie tureckich - Ujgurów, Kazachów, Kirgizów i in.), które zamieszkiwały Azję Środkową. Ich religią od stuleci był islam. Dzięki temu w I poł. XX w. obszar Chin zamieszkiwała również liczna grupa niechińskich muzułmanów.
Islam w Mandżurii: autochtoniczna ludność muzułmańska i początki tatarskiej imigracji
Na podstawie dostępnych mi badań trudno jest określić właściwe początki islamu na terytorium Mandżurii. W swojej klasycznej dziś pracy o islamie w Chinach, protestancki misjonarz z przełomu XIX i XX w., Martin Broomhall, pisał o bardzo licznych wspólnotach środkowoazjatyckich i chińskich muzułmanów w Mandżurii [9].
Kwestią dyskusyjną jest na ile jego szacunki są prawdziwe, jeśli wziąć pod uwagę, że opierał się on na informacjach z drugiej ręki. Swoje informacje oparł na rozmowach z podróżującymi do mandżurskich prowincji kupcami-ahongami, o czym sam pisał w swojej książce. Należy również pamiętać o obowiązujących do 1860 r. rozmaitych formach ograniczeń uniemożliwiających osiedlanie się ludności niemandżurskiej na terenie historycznej ojczyzny Mandżurów. Niezależnie od szacunków, pewna liczba kupców Hui oraz niechińskich muzułmanów z Azji Środkowej najprawdopodobniej zamieszkiwała już wówczas Mandżurię.
Foto: Dzięki kupcom arabskim islam rozprzestrzenił się w Chinach około 1300 lat temu. Wśród 55 chińskich grup etnicznych jest 10 muzułmańskich - Hui, Ujgurzy, Tatarzy, Kirgizi, Kazachowie, Tadżycy i Uzbecy, Dongxiang, Salar i Bonan. Liczą więcej niż 21 milionów osób w różnych regionach kraju. Na zdjęciu mężczyźni ujgurscy.
|
Do tej populacji muzułmanów zaczęli stopniowo dołączać od końca XIX w. mieszkańcy Imperium Rosyjskiego wyznający islam. Byli przede wszystkim Tatarzy nadwołżańscy (podobnie jak pierwsi Polacy) zatrudniani przy budowie lub obsłudze Kolei Wschodniochińskiej. Część znalazła zatrudnienie jako robotnicy przy budowie kolei, przy wyrębie lasów oraz jako stolarze, najwięcej jednak pracowało w małym biznesie. Wzdłuż linii kolejowej zostały przez nich otwarte liczne bufety, restauracje oraz stragany zajmujące się przede wszystkim gastronomią. W początkach XX w. w Harbinie, Hajlarze oraz w Mukdenie a także w innych, mniejszych miejscowościach Mandżurii stworzyli oni własne gminy muzułmańskie, zbudowali meczety przy których zostały otwarte szkoły koraniczne oraz religijne organizacje charytatywne [10].
Należy podkreślić, że tak jak polscy kolejarze, którzy towarzyszyli rosyjskim kolejom na całym obszarze Imperium Rosyjskiego, również i tatarskie usługi gastronomiczne rozprzestrzeniały się wzdłuż rosyjskich linii kolejowych. W tego rodzaju usługach szczególnie wyróżniali się Tatarzy kasimowscy [11]. Podróżujący do Europy Zachodniej w 1899 r. Tatarzy nadwołżańscy napotkali na restaurację prowadzoną przez swojego rodaka z Kasimowa nawet na granicy rosyjsko-pruskiej (prawdopodobnie niedaleko przejścia granicznego w wielkopolskim Strzałkowie) [12].
"Biała emigracja" muzułmańska w Mandżurii
Zarówno imigranci tatarscy z Powołża i Syberii, którzy znaleźli się w Mandżurii dzięki budowie Kolei Wschodniochińskiej, jak i miejscowi chińscy muzułmanie, byli wielkim wsparciem dla nowej fali imigrantów muzułmańskich, którzy pojawili się w Mandżurii w latach 20-tych XX w. uciekając przed bolszewikami. Ogólna liczba imigrantów muzułmańskich, którzy zbiegli do Mandżurii przed bolszewikami była szacowana na ok. 25-30 tys. osób [13].
Byli to nie tylko Tatarzy z Syberii i Powołża oraz pewna liczba muzułmanów pochodzenia środkowoazjatyckiego, ale również regularne wojskowe jednostki baszkirskie oraz ewakuująca się wraz z nimi baszkirska ludność cywilna. Na terytorium kantonów zamieszkałych przez półkoczowniczą ludność baszkirską od pokoleń trwała rywalizacja dwóch rodów religijnej arystokracji, iszanów (szejchów) sufickiego bractwa nakszbandija. Część rodów i plemion baszkirskich popierała reformatora, szejcha Zajnułłę Rasuliewa (um. 1917 r.) i jego potomków oraz uczniów [14]. Pozostałe rody baszkirskie popierały niechętny reformom religijny, tradycjonalistyczny ród Kurbangalijewów, potomków wielkiego szejcha Abduł-Chakima Kurbangalijewa (1809-1872) [15].
W czasie rewolucji i wojny domowej bolszewikom udało się przeciągnąć na swoją stronę zwolenników rodu Rasuliewów, dowodzonych przez wybitnego baszkirskiego przywódcę narodowego, Ahmeda Zeki Walidi Togana [16]. Dla tej części frontu rosyjskiej wojny domowej mającej miejsce w rejonie Uralu było to działanie niezbędne dla zwycięstwa nad wojskami admirała Aleksandra Kołczaka.
Baszkirom, jako narodowej mniejszości, została zaoferowana w ramach bolszewickiego eksperymentu narodowościowego pierwsza w dziejach forma quasi-państwowości w postaci autonomicznej socjalistycznej republiki radzieckiej, której pierwotną stolicą był Orenburg a ostatecznie stała nim się Ufa [17]. Należy również pamiętać, iż członkowie rodu Ahmeda Zeki Walidi Togana (w tym również i ojciec) byli uczniami (miurydami) szejcha Zajnułły Rasuliewa [18].
Część baszkirskich pułków pod wodzą rodu Kurbangalijewów nie zaakceptowała warunków ugody z bolszewikami. Popierające "białych" rody i plemiona zostały za to poddane brutalnym represjom. Najwybitniejsi przedstawiciele rodu Kurbangalijewów zostali pojmani i rozstrzelani na mocy wyroku Rewolucyjnego Trybunału Baszkirskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Ahmed Zeki-Walidi Togan pozostawił apelację w tej sprawie bez odpowiedzi) [19].
Szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew (ur. 1889 r.), jako najwybitniejszy ocalały przedstawiciel rodu, kierował baszkirskimi uchodźcami pod dowództwem admirała Aleksandra Kołczaka, generała Władimira Kappela oraz generała Siergieja Wojciechowskiego i ostatecznie pod wodzą atamana Grigorija Siemionowa. Ataman Siemionow (ur. 1890) jako przedstawiciel rosyjskiej grupy etnicznej o mieszanym pochodzeniu, jaką byli Kozacy zabajkalscy, najlepiej rozumiał specyfikę kierowania oddziałami złożonymi z muzułmańskich koczowników [20].
Wraz z wojskiem Siemionowa baszkirskie oddziały szejcha Muhammeda-Gabdułchaja Kurbangalijewa (szacowane na ok. 2 tys. żołnierzy) po przegranej kampanii na Syberii schroniły się na terytorium Mandżurii w listopadzie 1920 roku [21].
Zostali oni przygarnięci przez mieszkających w Mandżurii współwyznawców. Większość nowoprzybyłych imigrantów znalazła zatrudnienie w drobnym handlu. Duże znaczenie w ich pomyślnej adaptacji odegrała materialna i duchowa pomoc ze strony współwyznawców. Świetnie wykształceni w dziedzinie religii "biali emigranci" z Powołża podnieśli poziom wiedzy o islamie wśród muzułmańskich mieszkańców Mandżurii.
Wbrew pozorom kontakty muzułmańskich "białych emigrantów" z wyznawcami islamu mieszkającymi w Mandżurii nie były wolne od konfliktów. Były one pochodną niesnasek miejscowej ludności rosyjskiej z rosyjską "białą emigracją". Należy bowiem pamiętać, że masowy napływ "białej emigracji" nie był przez miejscową ludność pochodzącą z Imperium Rosyjskiego postrzegany jako zjawisko pozytywne. Przejmujący struktury Kolei Wschodniochińskiej od 1924 r. radzieccy urzędnicy byli natomiast często postrzegani jako "swoi", mieli zresztą za zadanie nastroić pozytywnie miejscowych mieszkańców do Związku Radzieckiego. Mieli również możliwość gospodarowania radzieckimi funduszami oraz miejscami pracy, które rozdysponowywali wśród miejscowych mieszkańców. Natomiast napływ posiadających duże zapasy kapitału "białych emigrantów" wywodzących się często z z zamożnej arystokracji i burżuazji spowodował w Mandżurii natychmiast galopującą inflację [22]. Miejscowa ludność muzułmańska nie zdawała sobie przy tym często sprawy ze skali represji wobec religii panujących w państwie radzieckim. Niektórzy muzułmanie pochodzący z Powołża zdecydowali się wyjazd do ZSRR co w większości prowadziło do powiększenia przez nich spisów osób represjonowanych z przyczyn politycznych.
Zarówno ataman Grigorij Siemionow jak i jego protegowany, szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew szybko znaleźli wspólny język z władzami japońskimi na bazie walki z państwem radzieckim. Od początku starali się współpracować z japońską misją wojskową jeszcze w syberyjskiej Czycie [23]. Nawiązali później stały kontakt ze stacjonującą od początków XX w. w południowej Mandżurii japońską Armią Kwantuńską. Opiekowała się ona Koleją Południowomandżurską, przy której szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew otrzymał pracę jako "ekspert od spraw muzułmańskich" [24].
Władze japońskie starały się pozyskać ludność muzułmańską dla własnych celów. W tym celu posługiwały się hasłami religijnymi na obszarach znajdujących się bezpośrednio pod władzą japońską oraz na terytoriach, które miały w przyszłości stać się celem ekspansji państwa japońskiego. Przykładem tu może być chociażby prowincja Xinjiang (Turkiestan Wschodni) na obszarze której powstały krótkotrwałe formy państwowości ludności Hui (padyszachat Ma Zhongyina) oraz ludów tureckich (Turecka Republika Turkiestanu Wschodniego). Japonia prowadziła wobec miejscowych ludów muzułmańskich subtelną politykę dyplomatyczną, której ostatecznym celem miało być ich polityczne podporządkowanie [25].
W planach dowództwa japońskich wojsk lądowych i marynarki wojennej planujących przyszłą militarną ekspansję kraju Kwitnącej Wiśni w Azji islam odgrywał bardzo ważną rolę [26]. Zamierzano posługiwać się islamem jako jedną z idei antykolonialnego ruchu oporu skierowanego przeciw krajom europejskim, które opanowały terytoria azjatyckie. Wg planów japońskiej generalicji w Azji miał powstać szereg marionetkowych państw muzułmańskich pod cesarskim protektoratem. W tych geopolitycznych planach osobną rolę mieli odegrać mandżurscy muzułmanie i ich duchowy przywódca, szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew.
W planach jednej z frakcji japońskich dowódców wojskowych (która planowała ewentualną ekspansję na terytorium azjatyckiej części Związku Radzieckiego) miał on odgrywać bardzo ważną rolę jako przyszły przywódca administracji na podbijanych terenach [27]. M. in. opracował dla rządu japońskiego plany stworzenia muzułmańskiej federacji ludów uralsko-ałtajskich od Uralu do Japonii pod przywództwem kraju Kwitnącej Wiśni [28].
Przypisy:
1. Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863-1914, Wrocław 1978, s. 682. Zob. szerz. o tym artykuł autorstwa Grzegorza Skrukwy Daleki Wschód w badaniach Gwidona Sadkowskiego w niniejszym tomie.
3. Na ogół były to pojęcia tożsame. Afrykę i południowo-wschodnią Azję nawrócili na islam przede wszystkim muzułmańscy kupcy - wg W. Polk, Sąsiedzi i obcy. Podstawy stosunków międzynarodowych, z ang. przeł. C. Cieśliński, Warszawa 2000, s. 396, przyp. 20.
4. J. T. Święcicki, Islam w Chinach, "Euhemer - Przegląd Religioznawczy", 1971, nr 3(81), s. 34, przyp. 4.
5. W. Cieciura, Chiński islam. Historia podziałów i trudnych relacji z państwem, w: Oblicza Chin na początku XXI wieku. Historia. Polityka. Społeczeństwo, pod red. J. Marszałek-Kawy, Toruń 2008, s. 259.
6. Zob. szerz. na temat Hui - H. Wasilewska, Etnogeneza, rozmieszczenie i sytuacja językowa mniejszości Hui w Chinach, Poznań - Stęszew 1994 oraz klasyczne prace amerykańskiego badacza - D. C. Gladney, Muslim Chinese. Ethnic Nationalism in the People's Republic, Cambridge (MA) 1996; tenże, Ethnic Identity in China, The Making of a Muslim Minority Nationality, Stanford 1998 i in.
7. K. Gawlikowski, Chińska mozaika etniczna, "Kultura"(Paryż) 1990, nr 9/516, s. 71.
8. M. M. Shorish, Traditional Islamic education in Central Asia prior to 1917, w: C. Lemercier-Quelquejay, G. Veinstein, S. E. Wimbush (eds.), Passé turco-tatar, présent soviétique. Études offertes á Alexandre Bennigsen/ Turco-Tatar past, Soviet present: studies presented to Alexandre Bennigsen, Louvain-Paris 1986, s. 319.
9. M. Broomhall, Islam in China. A Neglected Problem, New York 1910.
10. Р. Б. Гайнетдинов, Тюрко-татарская политическая эмиграция начало ХХ века – 30-е годы, Набережные Челны 1997, s. 34-35.
11. A. A. Rorlich, "The Temptation of the West": Two Tatars Travellers' Encounter with Europe at the End of the Nineteenth Century, "Central Asian Survey" Vol. 4, No 3, s. 58, przyp. 22.
12. A. A. Rorlich, "The Temptation...", s. 46.
13. Liczbę 25 tys. podał Gajaz Ischaki w notatce służbowej z 1933 r. sporządzonej dla potrzeb oddziału II polskiego sztabu generalnego. W przemówieniu otwierającym zjazd turko-tatarski w Mukdenie w 1934 r. mówił on już o 30 tys. - Р. Б. Гайнетдинов, Тюрко-татарская политическая эмиграция..., s. 36.
14. H. Algar, Shaykh Zaynullah Rasulev: The Last Great Naqshbandi Shaykh of the Volga-Urals Region, w: J.-A. Gross (ed.), Muslims in Central Asia. Expressions of Identity and Change, Durham and London 1992, s. 112-133.
15. Zob. szerz. А. Юнусова, Курбангалиевы, w: С. М. Прозоров (ред.), Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь, Вып. 1, Москва 1999, s. 62-63.
16. Ahmed Zeki Walidi Togan (1890-1969) - baszkirski przywódca narodowy i działacz polityczny oraz wybitny historyk. Pochodził z rodu plemiennej arystokracji baszkirskiej, był synem imama. Studiował w zreformowanych szkołach religijnych oraz na uniwersytecie w Kazaniu, gdzie od 1909 r. wykładał historię. Brał czynny udział w rewolucji 1917 r. jako jeden z najważniejszych baszkirskich przywódców. Wraz z częścią Baszkirów przeszedł na stronę bolszewików rozstrzygając kampanię na Uralu na niekorzyść wojsk admirała Kołczaka. Pełnił najważniejsze funkcje w organach władzy Baszkirskiej SRR. W 1919 r. był delegatem partii bolszewickiej na pierwszy kongres Kominternu. W 1920 r. zdradził bolszewików i zbiegł do Azji Środkowej, gdzie przyłączył się do wojsk miejscowych muzułmańskich powstańców (basmaczy). W 1922 r. via Afganistan dotarł do Turcji, gdzie resztę życia spędził jako jeden z najwybitniejszych tureckich historyków I poł. XX w. wykładając na uniwersytecie w Istambule.
17. W. Zajączkowski, W poszukiwaniu tożsamości społecznej. Inteligencja baszkirska, buriacka i tatarska wobec kwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR, Lublin 2001, s. 81; Г. Г. Косач, «Государственный» город и национальные автономии: Оренбург в первые советские годы, «Вестник Евразии» 2002, № 2(17), s. 100-135.
18. Pomimo zdrady Ahmeda Zeki Walidi Togana stronnicy rodu Rasuliewów pozostawali ważnym elementem państwowej kontroli nad islamem w Związku Radzieckim. M. in. syn szejcha Zajnułły Rasuliewa, Gabdrachman Rasuliew (1881-1950) był przewodniczącym Centralnego Duchownego Zarządu Muzułmanów ZSRR w latach 1936-1950.
19. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока» Мухаммед-Габдулхай Курбангалиев, «Вестник Евразии» 2001, № 4(15), s. 86.
20. Wg niektórych przekazów jego matka była z pochodzenia Buriatką a matka jego ojca Tatarką pochodzącą z rodu wywodzącego się od samego Czyngis-chana, co miało dodatkowo podbudowywać jego prestiż wśród ludów tureckich i mongolskich rosyjskiej części Azji.
21. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока»..., s. 89.
22. К. Новиков, «Настоящие железнодорожные Эльдорадо». История Китайско-Восточной железной дороги, „Коммерсантъ-Власть” № 50(754), 24.12.2007, s. 72.
23. Od początku cieszył się on dużym szacunkiem japońskich wojskowych. Kiedy brat szejcha, Harun Kurbangalijew, poległ w starciu z bolszewikami w 1920 r., oficerowie z czytyńskiej misji wojskowej uczestniczyli w jego pogrzebie.
24. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока»..., s. 90.
25. Zob. m. in. - L. E. Nyman, Great Britain and Chinese, Russian and Japanese Interests in Sinkiang, 1918-1934, Copenhagen 1977.
26. Zob. szerz. E. Selcuk, I. Chiharu, The Rising Sun and the Turkish Crescent, Istanbul 2003.
27. O ugrupowaniach i frakcjach w japońskich siłach zbrojnych oraz ich planach militarnej ekspansji w Azji i na Pacyfiku zob. szerz. m. in. - J. Polit, Totalitaryzm japoński, "Studia Historyczne", R. XXXVIII, 1995, z. 1 (148), s. 89-100.
28. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока»..., s. 92.
1 | 2 |
Inne artykuły dotyczące tego regionu:
Mariusz Marszewski - Środkowoazjatycki "WAHHABIZM"
Mariusz Marszewski - Rosyjskojęzyczni w Kirgistanie - pomiędzy imigracją a asymilacją
Paweł Jessa - Allah wybacza, duchy przodków nigdy. Muzułmańskie ugrupowania religijne w Kazachstanie
Paweł Jessa - Islam w politycznie suwerennym Kazachstanie
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy
Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.