Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Świat

Mandżurscy muzułmanie w Mandżukuo

Nowa muzułmańska hierarchia duchowna wniosła również nowe życie religijne w stare wspólnoty muzułmańskie Mandżurii zarówno pod rządami chińskich warlordów, jak i później pod japońską okupacją, kiedy to Mandżuria została przekształcona w 1932 r. w japoński protektorat Mandżukuo. W nowym państwie traktowanie islamu miało być ważnym elementem legitymizacji władzy japońskich okupantów i cesarza Pu Yi. Japońscy uczeni, aby dogłębnie zbadać użyteczność wyznawców islamu w cesarskiej polityce w Azji, prowadzili badania etnograficzne nad muzułmańską ludnością Mandżurii [29].

Przedstawiciele muzułmańskich mieszkańców zostali dokooptowani do struktury władzy w Mandżukuo pełniąc w nich ważne funkcje reprezentacyjne. Muzułmanie (Hui) byli jedną z 5 oficjalnie uznawanych ras Mandżukuo. W 1939 r. stworzono Związek Muzułmanów Mandżurii (Manzhou Yisilan xiehui) jako sekcję większego Związku Muzułmanów Japonii (dai Nihon Kaikyo kyokai). Islam w Mandżurii zajmował specjalne miejsce w panazjatyckich ideach japońskiej ekspansji [30]. Japońska administracja podkreślała pokrewieństwo islamu i rdzennych tradycji japońskiej kultury [31]. Inne było traktowanie chrześcijaństwa. Podchodzono do niego jako do obcej religii sprzecznej z kulturą wschodnioazjatycką. Władze japońskie demonstracyjnie zorganizowały pielgrzymkę muzułmanów z terytoriów okupowanych do Mekki, aby pokazać sympatyzującym z państwami Osi władzom i społeczeństwom krajów Bliskiego Wschodu "polityczną normalność" swojego protektoratu [32].

Pod patronatem japońskim powstała pewna forma muzułmańskiej oficjalnej hierarchii duchownej, której przywódcą został baszkirski szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew oficjalnie tytułowany Wielkim Imamem Dalekiego Wschodu. Zgodnie z jego własnymi słowami był on najważniejszym autorytetem religijnym dla 2 mln muzułmanów (autochtonów i imigrantów z Rosji) znajdujących się pod japońskim panowaniem w Mandżurii [33]. Szejch Kurbangalijew i jego uczniowie prowadzili akcję propagowania islamu wśród ludności azjatyckiej przybywającej na ten obszar.

To im najprawdopodobniej udało się nawrócić na islam pewną liczbę Koreańczyków i Japończyków, którzy osiedlili się na tym terytorium. Szacuje się, że migracja Koreańczyków do Mandżurii w latach 1895-1925 mogła objąć nawet do ok. 1 mln osób, niektóre z nich przyjęły islam. Działalność Kurbangalijewa może być więc uznawana za początek nieprzerwanej historii islamu w Korei [34]. Wtedy bowiem nawróceni w Mandżurii Koreańczycy wrócili na Półwysep Koreański przynosząc islam do swojego kraju [35].

Podobna sytuacja miała miejsce w Japonii, gdzie nawróceni w Mandżurii Japończycy i tatarscy misjonarze doprowadzili do otwarcia pierwszych meczetów w Japonii. W 1925 r. zarejestrowano Tokijską Wspólnotę Muzułmańską, która liczyła 250 osób - baszkirskich i tatarskich imigrantów oraz nawróconych Japończyków. Jej przewodniczącym został szejch Kurbangalijew, który doprowadził do stworzenia nowych wspólnot w Nagoji, Jokohamie, Kumamoto i w Kobe [36]. W 1927 r. otwarto szkołę dla dzieci muzułmańskich, której dyrektorem został również szejch Muhammed-Gabdułchaj. Podobne szkoły dla dzieci muzułmańskich zostały otwarte w Nagoji i w Kobe w 1935 r. W 1929 r. stworzył on również drukarnię w której wydawał szkolne podręczniki, literaturę religijną w językach tureckich i po arabsku a od 1932 r. również czasopismo poświęcone muzułmańskiemu życiu religijnemu w Japonii. W 1934 r. w jego drukarni pierwszy raz w Japonii wydano Koran. W 1938 r. z finansową pomocą wielkich japońskich koncernów przemysłowych, tzw. zaibatsu, otwarto centralny meczet w Tokio [37]. Jego imamem został główny inicjator jego zbudowania, szejch Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew.

Foto: Dzisiejsi uczniowie islamscy muszą robić to samo z tradycją zachodnią, która jest dużo bliższa islamowi niż tradycja chińska - dzielą te same abrahamowe wierzenia i wartości, a obie cywilizacje mają historie, które często się ze sobą przeplatały. Na zdjęciu chińskie kobiety wyznania islamskiego. Źródło: www.muslimvillage.com

Działalność jego szkoły oraz wydawnictwa sprzyjały konsolidacji muzułmanów mieszkających w Japonii. W 1930 r. udało mu się utworzyć i zarejestrować Związek Muzułmanów Japonii (dai Nihon Kaikyo kyokai). Jednak najbardziej pomocną rolę w krzewieniu islamu w samej Japonii odgrywał nadwołżański uczony muzułmański Abdurraszid Ibragimow [38]. Był on uczniem (miurydem) dziadka Muhammeda-Gabdułchaja, Abduł-Chakima. Miał on znakomite kontakty z cesarską generalicją i to on był głównym wsparciem dla szejcha w jego negocjacjach z japońskimi oficerami.

W 1938 r., na krótko po szumnym otwarciu tokijskiego meczetu, jego sytuacja w Japonii pogorszyła się. Można wymienić kilka przyczyn zmiany jego sytuacji. Najważniejszą były sukcesy w nawracaniu Japończyków na islam. Szejch Kurbangalijew z powodu działalności prozelitycznej został oskarżony o podważanie boskości tenno (cesarza), który wg szintoistycznych wierzeń panujących w Japonii, jest potomkiem syna bogini Amaterasu. Stało się to nawet przyczyną jego krótkotrwałego aresztu.

Osłabienie jego pozycji w Japonii było również spowodowane przez działalność tatarskiego działacza ruchu prometejskiego (popieranego również intensywnie przez ówczesny rząd polski), Gajaza Ischaki [39]. Ischaki został specjalnie zaproszony przez niektóre koła oficerów cesarskich w latach 30-tych XX w. do Japonii, po to aby jak najbardziej skutecznie zorganizować muzułmańskich "białych emigrantów" jako użyteczne narzędzie japońskich sił zbrojnych do walki ze Związkiem Radzieckim. Mieszkający ówcześnie w Polsce Ischaki przyjął zaproszenie w 1933 r. i przyjechał do Japonii. Jako Tatar kazański zwalczający "baszkirski separatyzm" oraz jako świecki działacz narodowy i socjalista, sceptycznie nastawiony wobec religii, wszedł on w konflikt z szejchem Kurbangalijewem. Budując sieć tatarskich placówek narodowych wśród nadwołżańskich muzułmanów w Japonii i w Mandżurii w latach 1933-1934 Gajaz Ischaki dzięki doskonałym kontaktom politycznym z Japończykami (m. in. polski wywiad polecał go jako świetnego antyradzieckiego agitatora) odsunął on na boczny tor plany polityczne tokijskiego rządu dotyczące Muhammeda-Gabdułchaja. Szejch został wysłany na stałe z powrotem do Mandżurii, do portu Dairen. Pełnił tam funkcję imama i przywódcy religijnego mandżurskich muzułmanów aż do 1945 r.

Wówczas to został on, podobnie jak setki innych "białych emigrantów" (w tym również i ataman Grigorij Siemionow), wzięty do niewoli przez zajmującą ten obszar armię radziecką. Cała znajdująca się tam "napływowa" infrastruktura muzułmańska została zniszczona. Natomiast Chińczycy-muzułmanie nie byli masowo represjonowani na tym obszarze, początkowo istniała tam forma radzieckiej kontroli politycznej i wojskowej. Krótko funkcjonowała Ludowo-Demokratyczna Republika Mandżurii pod kierownictwem Gao Ganga i Lin Biao, która podpisała nawet w 1948 r. umowę międzypaństwową z ZSRR, ale którą ostatecznie chińskie władze komunistyczne wcieliły do Chińskiej Republiki Ludowej [40].

Największe represje spotkały muzułmanów na tym obszarze, podobnie jak przedstawicieli wszystkich religii, w okresie "rewolucji kulturalnej" w latach 60-tych XX wieku [41]. Chińscy muzułmanie jednak przetrwali te represje i do dziś tam mieszkają. Spis powszechny z 1982 r. przeprowadzony na terytoriach wchodzących w skład historycznej Mandżurii (Heilongjiang, Liaoning i Jilin) wykazał istnienie muzułmanów na tym terytorium. W prowincji Heilongjiang jako Hui zapisało się 126 tys. osób, w Jilin 110 tys. a w Liaoning 239 tys. Było to ówcześnie odpowiednio 0,3% ogólnej populacji prowincji Heilongjiang, 0,4% populacji Jilin oraz 0,7% populacji Liaoning [42].

Nadwołżańscy muzułmanie (jako "obywatele radzieccy" - de facto ludzie urodzeni na terytorium, które później weszło w skład ZSRR) zostali w większości deportowani do Związku Radzieckiego i tam osądzeni. Najgorszy los spotkał - przywódców "białych" emigrantów, w tym również i Muhammeda-Gabdułchaja Kurbangalijewa oraz jego protektora atamana Grigorij Siemionow, którzy zostali poddani brutalnym represjom przez władze radzieckie, które po latach pojmały swoich klasowych wrogów.

Ataman Grigorij Siemionow został skazany na śmierć w 1946 r. Wyrok wykonano. Natomiast Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew spędził w więzieniach 10 lat i wyszedł na wolność w okresie destalinizacji. Od 1956 r. do śmierci w sierpniu 1972 r. mieszkał w Czelabińsku na swoim ojczystym Uralu. Starał się tam wypełniać obowiązki mułły na terenie całego obwodu czelabińskiego [43]. Do końca życia nie zobaczył już żony i dzieci, którzy pozostali po drugiej stronie "żelaznej kurtyny", w Tokio.

Przypisy:

29. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока»..., s. 114, przyp. 34; szerz o zagadnieniu japońskich badań etnograficznych w okupowanej Mandżurii i ich roli w polityce cesarstwa na tym obszarze zob. - T. D. Du Bois, Local Religion and the Imperial Imaginary: The Development of Japanese Ethnography in Occupied Manchuria, "The American Historical Review", Vol. 111, Issue 1, (February 2006), s. 52-88. Z tego okresu również pochodzą japońskie badania etnograficzne nad muzułmańską ludnością zamieszkującą należącą do Mandżukuo część Mongolii Wewnętrznej zob. m. in. - S. Iwamura, The structure of Moslem Society in Inner Mongolia, "Far Eastern Quaterly", 1948, 8(1), s. 34-44.
30. Zob. szerz. S. Esenbel, Japan's Global Claim to Asia and the World of Islam: Transnational Nationalism and World Power, "The American Historical Review", Vol. 109, Issue 4, (October 2004), s. 1140-1170.
31. Wg żywych do dzisiaj przekazów ustnych krążących wśród japońskich muzułmanów, ówczesny cesarz Japonii miał również miał w tym duchu wypowiadać się o islamie.
32. Na skutek kontr-inicjatyw ze strony udających się na hadż muzułmanów chińskich z terytoriów nie podlegających władzy japońskiej, którzy ówcześnie studiowali na egipskim uniwersytecie Al-Azhar - W. Cieciura, Chiński islam..., s. 278.
33. А. Юнусова, «Великий имам Дальнего Востока»..., s. 114, przyp. 35.
34. Następnym kamieniem milowym na drodze rozwoju religii Allaha w Korei było stacjonowanie na Półwyspie Koreańskim w 1950 r. sojuszniczych tureckich sił zbrojnych w trakcie wojny koreańskiej.
35. J. H. Grayson, Korea: A Religious History, 2002, s. 196.
36. Właśnie w Kobe w 1935 r. dzięki wsparciu miejscowych kupców muzułmańskich pochodzących z Powołża zbudowano pierwszy meczet w Japonii.
37. Zaibatsu (szczególnie koncern Mitsubishi) pomagały również finansować czasopismo poświęcone muzułmańskiemu życiu religijnemu w Japonii.
38. Abdurraszid Ibragimow (1857-1944) - wybitny tatarski teolog, działacz polityczny i społeczny oraz misjonarz. Pochodził z guberni tobolskiej, kształcił się w Mekce, Medynie oraz Istambule. Był sędzią szariackim duchownego zarządu muzułmanów w Rosji carskiej. Zajmował się działalnością polityczną, wydawniczą i dziennikarską. Podróżował po krajach Imperium Rosyjskiego oraz Bliskiego Wschodu. Pierwszy raz był w Japonii jeszcze w latach 1908-1909 w trakcie swojej podróży po krajach Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Przybył do Japonii z Mandżurii, gdzie odwiedzał z wizytą duszpasterską żyjących tam tatarskich muzułmanów. W Japonii próbował z sukcesem krzewić islam wśród jej mieszkańców. Nawrócił na islam m. in. pierwszego Japończyka, który odbył pielgrzymkę do Mekki, Kotaro (Omara) Yamaokę. Brał czynny udział w rewolucji 1917 r. W 1921 r. zbiegł przed bolszewikami do Turcji, skąd w 1933 r. powtórnie wyjechał do Japonii, gdzie mieszkał aż do śmierci. Został imamem tokijskiego meczetu po odsunięciu od tej funkcji szejcha Kurbangalijewa. Doprowadził do uznania w 1939 r. islamu za jedną z oficjalnie wyznawanych religii w Japonii, obok szintoizmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. W badaniach nad historią islamu w Japonii jego nazwisko jest na ogół znane w tureckiej transkrypcji językowej - jako Abdűrreşid Ibrahim. Podobnie Muhammed-Gabdułchaj Kurbangalijew funkcjonuje jako Abdulhay Qorbangali.
39. Gajaz (Ajaz) Ischaki (właśc. Muhammed-Gajaz Ischakow, 1878-1954) - wybitny tatarski działacz narodowy oraz pisarz. Urodzony w rodzinie imama, uczył się w zreformowanych szkołach religijnych oraz w tatarsko-rosyjskich szkołach finansowanych przez rząd carski. Był liderem niewielkiego odłamu skrajnej lewicy tatarskiej jakim był nieliczny tatarski odłam rosyjskiej partii socjalistów-rewolucjonistów. Jako przedstawiciel tatarskiego ruchu narodowego wziął on również czynny udział w wydarzeniach z 1917 r. Po zwycięstwie bolszewików zdecydował się na emigrację via Harbin i Japonię do krajów Europy. Był jedną z najważniejszych działaczy antyradzieckich emigranckich ugrupowań należących do tzw. ruchu prometejskiego. Działał głównie w Polsce, Francji, Niemczech, Turcji i Japonii. Był jednym z głównych twórców idei powstania w dorzeczu Wołgi i w górach Uralu państwa-federacji ludów tego obszaru pod przewodnictwem Tatarów kazańskich - tzw. Idel-Uralu. Po 1945 r. działał i tworzył na terytorium Turcji.
40. M. Marszewski, Polityka państwa radzieckiego wobec Chin w latach 1919 - 1949, "Nasze Historie" 1999.
41. W tym okresie na terytorium całej Chińskiej Republiki Ludowej miały miejsce masowe akcje palenia egzemplarzy Koranu oraz innej literatury dotyczącej islamu jako tzw. "żółtych książek" - takich, które były uznane za "nieprawomyślne" tj. wydane w Chinach przed 1957 r. W późniejszych edycjach Koranu oraz jego tłumaczeń podkreślono "postępowe" sury i dodano do nich komentarze w duchu maoistowskiej odmiany marksizmu. Burzono i zamykano meczety, zabraniano praktyk religijnych, zmuszano do jedzenia wieprzowiny, itd. Represjonowano masowo wszystkie warstwy społeczne posiadające wiedzę religijną o islamie. Był to kulturowy szok dla miejscowych muzułmanów, którzy traktowali tego typu działania jako niewyobrażalne bluźnierstwa. W tym okresie wielu muzułmanów zbiegło z ChRL za granicę z powodu prześladowań na tle religijnym. Paradoksalnie, bardzo wielu schroniło się w (liberalnym pod względem religijnym na tle Chin w czasach rewolucji kulturalnej) Związku Radzieckim pod rządami Nikity Chruszczowa. Należy jednak podkreślić, że tego typu działania nie były w ówczesnych Chinach niczym wyjątkowym i dotyczyły w czasie rewolucji kulturalnej nie tylko muzułmanów ale wszystkich chińskich wyznań religijnych. Szerz. o sytuacji muzułmanów w Chinach podczas rewolucji kulturalnej zob. m. in. - R. Sabiri, The Islamic Republic of Eastern Turkestan: A Commemorative Review, "Journal Institute of Muslim Minority Affairs", Vol. 5., No. 2, July 1984, s. 294-319; H. Bräker, Nationality Dynamics in the Sino-Soviet Relations, w: S. E. Wimbush (ed.), Soviet Nationalities in Strategic Perspective, London-Sydney 1985, s. 101-157; В. С. Кузнецов, Ислам в общественно-политической жизни КНР, Москва 2002, s. 120-137, 229-230.
42. D. C. Gladney, Ethnic Identity in China..., s. 35.
43. А. Юнусова, Курбангалиевы..., s. 63.

Etnologia.pl