Etnologia.pl

O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...

Etnologia.pl poleca

Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość

Serwis etnologiczny

Świat

Jedenastego marca 2007 roku większość mieszkańców Zabajkala wybrała się na referendum w sprawie połączenia obwodu czytyńskiego i Agińskiego Buriackiego Okręgu Autonomicznego [1] w nowy podmiot Federacji Rosyjskiej - Kraj Zabajkalski. Frekwencja była zadziwiająco wysoka, przekroczyła 90%. Zarówno mieszkańcy buriackiej autonomii jak i obwodu czytyńskiego zdecydowanie opowiedzieli się za zjednoczeniem. W punktach wyborczych otrzymywali świadectwa uczestnictwa w referendum, które później musieli przedstawić kierownictwu swoich zakładów pracy i uczelni. Był to pewien kompromis pomiędzy propozycją czytyńskiego gubernatora, który proponował, aby osoby niegłosujące pociągnąć do odpowiedzialności karnej, a bardziej konserwatywną ideą organizacji demokratycznego społeczeństwa.

Na skutek referendum 1 marca 2008 roku Agiński Buriacki Okręg Autonomiczny po siedemdziesięciu latach swego funkcjonowania przestał istnieć. Był to tylko jeden z epizodów administracyjnej reformy Federacji Rosyjskiej. Zdaniem władz w Moskwie, łączenie podmiotów FR w większe jednostki, pozwoli zintegrować i wzmocnić ekonomiki poszczególnych regionów. Nietrudno jednak zauważyć, że w wyniku takiej polityki konsekwentnie znikają z mapy kraju formacje będące gwarantem etnicznej autonomii rdzennych ludów syberyjskich.

Foto: Świątynia buddyjska w miejscowości Aginskoie, Zbigniew Szmyt.

Poniżej chciałbym zastanowić się nad konsekwencjami, jakie reforma administracyjna niesie dla ludności Zabajkala. Spróbuję też wytłumaczyć, dlaczego likwidacja buriackiej autonomii spotkała się ze stosunkowo niewielkim sprzeciwem grupy tytularnej [2].

Autonomia terytorialna w radzieckiej i rosyjskiej polityce etnicznej

Siłą polityczną, która w dużej mierze ukształtowała zarówno krajobraz etniczny Syberii, jak i utworzyła kategorie etniczne, byli bolszewicy. Zabiegając o wsparcie nie-Rosjan (na początku XX w. stanowili oni około 65,6 % społeczeństwa), bolszewicy postawili tezę o prawie do samostanowienia narodów, wraz z ich prawem do odrębności terytorialnej. W 1913 roku przyszłą politykę etnonarodową bolszewików wyłożył Józef Stalin w dziele Marksizm i kwestia narodowa. Konsekwencją polityki bolszewików było powstanie państwa federacyjnego, w którym prawa mniejszości etnicznych i narodowych gwarantowane miały być przez republiki związkowe, republiki autonomiczne, a także okręgi autonomiczne. W latach 30. etnografowie radzieccy wypracowali matrycę, w którą wtłoczono wszystkie ludy syberyjskie. Kluczowym w tej matrycy był ewolucyjny układ z podziałem na narody, narodowości i grupy etnograficzne. Często były one przy tym formowane odgórnie, a nadanie określonego statusu, od grupy etnograficznej do narodu, zależało od liczebności grupy i stopnia jej modernizacji [3] (Zajączkowski 2001, ss. 102-105).

Duże narody miały prawo do utworzenia republiki związkowej, mniejsze uzyskały możliwość utworzenia republiki autonomicznej. Mniejsze narodowości mogły liczyć na autonomię w ramach narodowościowych okręgów autonomicznych wydzielonych w ramach większych jednostek administracyjnych. Każda z tych trzech form terytorium autonomicznego przedstawiała różny stopień autonomii i dopiero w okresie rozpadu Związku Radzieckiego republiki autonomiczne i okręgi autonomiczne uzyskały status równoprawnego podmiotu państwowego.

Funkcjonowanie jednostek autonomicznych miało duże konsekwencje społeczne dla rdzennych ludów syberyjskich. Komuniści dbali, by na wszystkich szczeblach władzy znajdowali się przedstawiciele grupy tytularnej. Należy przyznać, że w dostępie do stanowisk kierowniczych i wyższego wykształcenia dochodziło nierzadko do nadreprezentacji ludności tytularnej [4]. W rezultacie, przedstawiciele rdzennych ludów syberyjskich mogli poczuć się "gospodarzami" utworzonych republik, utożsamić się z państwem i wytworzyć niezbędną lojalność wobec władz centralnych [5]. Migrujący do miast przedstawiciele nowej elity etnicznej przyjmowali zarazem szereg radzieckich wzorców kulturowych, językowych, wytwarzając nowy rodzaj miejskiej etniczności [6].

Zdaniem Tiszkowa, Związek Radziecki poprzez tworzenie republik związkowych i autonomicznych wręcz formował z rozlicznych wspólnot językowych i kulturowo-terytorialnych nowe twory narodowe i etniczne. Autor Requiem po etnosie pisze o: "radzieckiej etnicznej inżynierii, w tym także i konstruowaniu "narodów socjalistycznych" na podstawie istniejącego kulturowego, religijnego i lokalnego zróżnicowania, poprzez instytucjonalizację (upaństwowienie) etniczności i jej sponsorowania bądź represji" (Tiszkow 2003, s. 146). W momencie rozpadu Związku Radzieckiego mieliśmy do czynienia z szeregiem grup etnicznych skodyfikowanych, uformowanych przez praktyki administracyjne upadającego systemu.

Upadek komunizmu spowodował, że etniczność stała się jedną z podstawowych form tożsamości grupowej. Powstały liczne projekty "odrodzenia etnicznego", które postulowały odbudowanie zagrożonych tradycji i koncentrację ludności wokół ideologii etnicznej. Projekt ten zakładał oczywiście dużą homogeniczność kulturową odradzających się grup, która nigdy nie występowała. Osobiście podzielam wątpliwości Lecha Mroza dotyczące tego terminu. Owo "odrodzenie" należy przede wszystkim wiązać z rozwojem etnonacjonalizmów na Syberii lat 90. (Mróz 2004, s. 17-21). Bardziej właściwym terminem byłaby "aktywizacja etniczna". "Odrodzenie" miało bowiem polegać na powołaniu do życia bytów społecznych i kulturowych uznawanych za tradycyjne, a które choć często odwoływały się do przeszłości grupy, to były nowymi projektami konsolidacji etnicznej, bądź zmodyfikowanymi projektami radzieckimi.

W latach 90., okresie jelcynowskiej liberalizacji i słabości władz centralnych, tytularne grupy etnonarodowe [7] uchwalały w swoich republikach ustawy zasadnicze, poszerzające zakres ich niezależności od władz federalnych i akcentujące kluczową rolę narodu tytularnego republiki lub okręgu autonomicznego. Tworzono atrybuty władzy państwowej: stanowisko prezydenta republiki, flagę, hymn itd. Niektórym jednostkom udało się wynegocjować pewną niezależność w polityce podatkowej. Tym sposobem Agiński Buriacki Okręg Autonomiczny mógł przez pewien czas pełnić funkcję "raju podatkowego" dla szeregu firm rosyjskich. Słabe państwo rosyjskie, nieustannie nękane zagrożeniem rozpadu, gotowe było na szereg ustępstw względem lokalnych elit etnicznych, w zamian za elementarną lojalność i zapewnienie ładu społecznego na etnicznych terytoriach.

Likwidacja okręgów autonomicznych

Podczas rządów Putina, wraz ze stabilizacją polityczną i gospodarczą, władze centralne rozpoczęły powolny proces ograniczania samodzielności poszczególnych podmiotów Federacji Rosyjskiej. Od władz lokalnych żąda się dostosowania republikańskich konstytucji do prawa federalnego, wykreślenia zapisów o suwerenności republik, likwidacji funkcji prezydenta republiki i zastąpienia jej "głową administracji". Zlikwidowano też wybory na stanowisko prezydenta (lub "głowy") republiki. Obecnie kandydatów wyznacza Prezydent RF, a zatwierdza ją parlament republiki [8].

Najbardziej jaskrawym przejawem nowej polityki regionalnej władz jest jednak likwidacja szeregu okręgów autonomicznych, a także łączenie niektórych większych podmiotów federacyjnych, takich jak "kraje" i "obwody". Poniżej przedstawię dane dotyczące likwidacji etnicznych okręgów autonomicznych.

Chronologia reform terytorialno-administracyjnych [9]

Jak widać, likwidacja Agińskiego Buriackiego Okręgu Autonomicznego jest jedynie elementem szerszej polityki etnicznej i administracyjnej. Osobiście skłonny jestem dopatrywać się tu próby przejścia od idei autonomii terytorialno-politycznej, której gwarantem była wydzielona jednostka autonomiczna, do koncepcji autonomii kulturowej, zapewniającej prawo do "uprawiania" tradycji, ale już nie do uprzywilejowania politycznego. Byłaby to zatem próba rozstania się z radzieckim etatystycznym paradygmatem etniczności i zarazem próba deetnizacji państwa. Władze federalne próbują porzucić starą retorykę etniczną i koncentrować uwagę ludzi na kryteriach ekonomicznych. W przypadku powstania Kraju Zabajkalskiego władze obiecały wydzielić dodatkowe środki z budżetu federalnego na rozwój przemysłu w regionie i stworzenie nowych miejsc pracy. Po zjednoczeniu w byłym Okręgu Agińskim panuje jednak niepewność. Wielu mieszkańców twierdzi, że po krótkim okresie przejściowym rozpoczną się masowe zwolnienia, a niedofinansowane ośrodki pożytku publicznego zostaną zamknięte. Członkowie administracji wątpią czy wsparcie dla buriackiej kultury utrzyma się na dotychczasowym poziomie. Utrata autonomii utrudnia też przyciąganie inwestorów, których wcześniej można było zwabić chociażby ulgami podatkowymi dla firm zarejestrowanych w okręgu.

Mapa buriackich autonomicznych jednostek terytorialnych [10]

Obietnice rządowych inwestycji nie zdołały rozwiać obaw przed marginalizacją regionu. W przypadku realizacji tych obaw nasilić się może migracja Agińczyków do Miast Wschodniej Syberii i dalej. Ofiarami zjednoczenia może okazać się miejscowa elita polityczno-administracyjna (głównie Buriaci). Choć w pierwszym parlamencie Kraju Zabajkalskiego maja zagwarantowaną 1/3 miejsc, to już w następnych wyborach nie zdołają uzyskać takiego wyniku.

Byłe okręgi autonomiczne miały uzyskać "specjalny status" w nowych jednostkach administracyjnych. Problem w tym, że status ten często nie był dookreślony. Zazwyczaj negocjowało się go już po referendum. Przeważnie też likwidowana autonomia etniczna była biedniejsza od większej jednostki administracyjnej, z którą była zlewana. Przypadek agiński był jednak nieco inny. Obwód czytyński był jednym z biedniejszych regionów FR, dlatego też mieszkańcy agińskiej autonomii nie kwapili się do zjednoczenia z nim. Zdaniem wszystkich moich rozmówców z Okręgu Agińskiego, niezależnie od ich przynależności etnicznej, zjednoczenie z obwodem czytyńskim nie leżało w interesach mieszkańców buriackiej autonomii. Myślę, że owa fatalistyczna akceptacja przez lokalną społeczność niekorzystnego dla niej projektu władz federalnych zasługuje na krótki opis i towarzyszącą mu analizę etnologiczną.

Etnologia.pl