Etnologia.pl
O serwisie
Zadaniem, jakie stawiamy przed sobą, jest uwolnienie etnologii z jej akademickiej niedostępności; wykazanie, jak daleko i szeroko poza mury uczelni może sięgać ...
czytaj...
Etnologia.pl poleca

Postkolonializm
Young dokonuje przeglądu kulturowych, społecznych i ...
Etnologiczne spojrzenie na rzeczywistość
Serwis etnologiczny
Świat
Perspektywy rozwoju islamskiego aktywizmu w nowym ładzie politycznym porewolucyjnej Afryki Północnej
1. Islamski aktywizm
W niniejszym artykule spróbuję skrótowo zarysować czym jest islamski aktywizm - część przejawów tego zjawiska społecznego określana jest potocznie mianem „fundamentalizmu islamskiego” czy „islamu politycznego”. Następnie przedstawię rozwój w islamskiego aktywizmu w Afryce Północnej. Koleje rozdziały poświęcone zostały postkolonialnej i postsocjalistycznej spuściźnie w regionie. Stanowi ona tło dla fragmentów pracy opisujących przebieg rewolucji oraz prognozy dotyczące przyszłości regionu.
Jednym z najważniejszych zjawisk na nowej scenie politycznej, która dynamicznie rysuje się na naszych oczach po upadku lokalnych dyktatorów, są działania głęboko zaangażowanej religijnie części społeczeństw Afryki Północnej w budowę nowego ładu politycznego. Na określenie tego rodzaju aktywności celowo korzystam z pojęcia „islamski aktywizm”. Zostało ono stworzone na gruncie języka angielskiego (islamic activism). Służy ono do opisu różnorodnych form aktywności społecznej, gospodarczej i politycznej muzułmanów wyrażających przywiązanie do swoich zasad religijnych w sferze publicznej (Islamic Activism 2004).
Czym jest ów „islamski aktywizm”? Zespół holenderskich analityków, który badał pod kątem potrzeb holenderskiej i unijnej polityki zagranicznej społeczeństwa 8 największych krajów muzułmańskich, sformułował definicję tego terminu. Ich zdaniem immanentnym elementem islamskiego aktywizmu pozostaje przesłanie o konieczności wprowadzenia zasad religii muzułmańskiej do polityki, gospodarki, państwa i społeczeństwa (Dynamism 2006: 19-20; Brusse i Schoonenboom 2006: 8-9). Polityczne ugrupowania, ruchy społeczne, charyzmatyczni liderzy, etc., którzy wyrażają takie przekonanie, zarazem prezentują bardzo złożone i niejednolite stanowiska w wielu kwestiach, takich jak rozdzielenie „państwa i meczetu”, stosunek do wyborów, praw człowieka, praw kobiet, ocena polityki zagranicznej USA, kwestia uznania państwa Izraela etc. Natomiast to te elementy dla badaczy z Zachodu są często najważniejszym testerem „demokratyczności”, pro- i anty- westernizmu. Islamski aktywizm pozostaje więc zjawiskiem szerokim, niejednorodnym i obejmującym prądy często sprzeczne a zarazem krytyczne wobec siebie nawzajem. W swojej analizie staram się nie omawiać teologicznych różnic pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami lecz skupić się na politycznym aspekcie ich funkcjonowania w północnoafrykańskich społeczeństwach.
W Afryce Północnej siły aktywizmu islamskiego pojawiły się w różnych formach jako ważny czynnik w polityce miejscowych krajów w latach 60. i 70. XX w. (Maalouf 2002). Były one reakcją na przegrane wojny państw arabskich z Izraelem oraz pierwsze objawy kryzysu modernizacyjnych projektów miejscowego socjalizmu. Innym ważnym czynnikiem stymulującym ich rozwój były rosnące wpływy amerykańskich sojuszników, petrodolarowych arabskich państw Zatoki Perskiej. Starały się one wszelkimi sposobami, popierane ówcześnie w tych działaniach przez USA, reislamizować północnoafrykańskie społeczeństwa.
Wbrew rozpowszechnionym potocznie wśród europejskich elit przekonaniom ruchami islamskiego aktywizmu, nawet tymi, które w największym stopniu oswojone są z nadużywaniem przemocy w celach politycznych na wielką skalę kieruje nie tyle strach przed samą modernizacją (m. in. Rottfeld 2006: 113) co niechęć do przyjmowania zachodnich rozwiązań politycznych oraz próba zapobieżenia negatywnym społecznym i ekonomicznym skutkom modernizacji. Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu tego typu ruchy społeczne rozkwitają nie tyle w najuboższych społeczeństwach muzułmańskich (m. in. Rottfeld 2006: 114) lecz przede wszystkim w tych, które osiągnęły już pewien stopień zamożności i modernizacji. Przykładem może być najbiedniejsza, najsłabiej rozwinięta technologicznie i najmniej zmodernizowana w Afryce Północnej Mauretania. Mieszka w niej również największy w regionie odsetek niepiśmiennej młodzieży. Natomiast odwołujące się do przemocy mauretańskie odłamy ruchów aktywizmu muzułmańskiego są najsłabsze w regionie.
Odrodzeniowe ruchy aktywizmu islamskiego (nawet te nastawione skrajnie antywesternistycznie, jak choćby globalny konglomerat zmilitaryzowanych odłamów ruchu salafiyya popularnie nazywany po 2001 r. Al-Kaida) są pionierami głębokiej modernizacji w społeczeństwach muzułmańskich. Posługując się hasłami powrotu religijnych prawd zapomnianych przed setkami lat faktycznie dokonują one rozbicia starych struktur wprowadzając gwałtowne zmiany społeczne zmieniając oraz wykorzeniając plemienne więzi i obyczaje dając podmiotowość młodzieży czy wprowadzając nowoczesne technologie (szerz. o tym m. in. Kurzman 2002: 16-17, por. Giustozzi 2009).
Dla rządów państw Zachodu jest to jeden podstawowych problemów, gdyż negowanie przez nie modernizacyjnego potencjału ruchów islamskiego aktywizmu oraz nagminne wręcz mylenie ich z pozornie do nich zbliżonymi a nie do końca jasno zdefiniowanymi „islamskimi tradycjonalistami” czy „islamskimi konserwatystami” (Kurzman 2002: 16-17) na ogół utrudnia, a często wręcz uniemożliwia, ich efektywne zwalczanie (które często jest uważane za jeden z warunków sine qua non zachodniej polityki zagranicznej).
![]() Źródło: www.globalization101.org |
2. Islam a islamski aktywizm w regionie
Na obszarze Afryki Północnej pojawiły islamski aktywizm pojawił wraz z modernizacją i jego relacja z nią ma charakter samonapędzającego się sprzężenia zwrotnego. Ruchy islamskiego aktywizmu mają charakter skrypturalistyczny. Ich podstawę stanowi tworzenie wiedzy religijnej w oparciu o teksty sakralne, a nie zwyczaje czy „upostaciowaną muzułmańską moralność” – głoszących islam, znajdujących się zazwyczaj w bardzo zaawansowanym wieku, uczonych muzułmańskich (alimów) czy charyzmatycznych przywódców islamu mistycznego (szejchów). Często ich przywódcami są ludzie młodzi czy, jak na standardy lokalnych kultur postfiguratywnych (Mead 2000), z naszego punktu widzenia stosunkowo młodzi (w średnim wieku).
Za popularnością nowych idei stoi gigantyczna modernizacja, jaka dokonała się w ciągu ostatnich stu kilkudziesięciu latach w Afryce Północnej. Spora część jej mieszkańców nauczyła się wówczas czytać i pisać. Dzięki temu uzyskała ona bezpośredni dostęp do świętych muzułmańskich tekstów źródłowych oraz masowo rozprzestrzenianych tekstów religijnych o charakterze podręcznikowym i popularyzatorskim. Prócz tego były one również dostępne dla analfabetów, gdyż zaczęto je masowo rozprzestrzeniać w regionie za pomocą kaset, wideokaset (Eickelman 1998: 263-267), plików mp3, audiobooków, nagrań w telefonach komórkowych, etc.
Przykładem regionalnego twórcy „islamskich katechizmów”, rozchodzących się w wielusettysięcznych nakładach (Eickelman 1998: 265), był alim Asz-Szarawi (zm. 1998) - wielki egipski autorytet w sprawach religijnych, prawnych, społecznych, gospodarczych i politycznych (pozostających w miejscowych społeczeństwach sferami nie rozdzielonymi, Bourdieu 1977). Należał on do warstwy muzułmańskiej teologicznej elity intelektualnej, alimów. Trzeba dodać, że ogromne wpływy, jakimi do dziś cieszą się ci oficjalni teologowie w regionie, są słabsze niż kiedyś, z powodu ogromnych przemian w życiu miejscowych społeczeństw spowodowanych przez kolonializm i modernizację.
Dzięki nim w regionie pojawiły się również nowe idee reform religijnych. Źródłem ich pozostawał Egipt, najważniejszy regionalny ośrodek polityczny, intelektualny i gospodarczy. Spośród nurtów myśli politycznej islamskiego aktywizmu inspirowanych ideą reformy (arab. al-islāh) w chwili obecnej niezwykle ważną rolę w Północnej Afryce odgrywa purytańska odmiana religii wzywająca do oczyszczenia islamu z niezgodnych z ortodoksją naleciałości. Jest to salafizm, as-salafiyya (Lauzière 2010: 369-389). Termin ów pochodzi od as-salaf as-salihin („prawowiernych przodków”), nazwy pierwszych pokoleń muzułmanów. Ci którzy odwołują się do ich sposobu życia jako wzorca określani są więc jako salafici.
Ruch salaficki stał się niezwykle popularny w regionie. Charakterystyczne dla jego przedstawicieli jest częste odrzucanie istnienia ruchu jako takiego. Wielu z nich odrzuca w ogóle termin as-salafiyya jako rozdzielający muzułmanów neologizm. Określają siebie często po prostu jako wierzących i praktykujących muzułmanów, którzy starają się w życiu codziennymi stosować zasady muzułmańskiej tradycji religijnej. Zakreślają oni jednocześnie granice ruchu czytelnymi aluzjami, iż należący do innych odłamów islamu (sufi [1], ibadyci [2], szyici [3], Bracia Muzułmanie, członkowie Tablighi Jamaat, Hizb ut-Tahrir, etc.) nie praktykują w odpowiedni sposób religii Allaha tkwiąc w herezji i politeizmie. W kwestiach doktrynalnych wzywają oni więc do literalnego trzymania się przepisów religijnych zawartych w Koranie oraz w muzułmańskiej tradycji (sunna) oraz samodzielnego poszukiwania w nich rozwiązań swoich problemów, zwłaszcza w spornych kwestiach, jakie pojawiają się w związku z wyzwaniami współczesnego świata. W niektórych odłamach tego muzułmańskiego ruchu religijnego bardzo ważną rolę ostatecznych instancji religijnych odgrywają (nastawieni konsekwentnie antysuficko i antyszyicko) alimowie z Arabii Saudyjskiej. Zarówno sufickie jak i ibadyckie czy szyickie zwyczaje, w tym również kult jakim za życia jak i po śmierci otaczani są lokalni święci mężowie są przez salafitów określane jako zakazany w islamie politeizm (sīrk) i herezja (bid’a). Swoją metodę religijną określają jako minhağ al-salafiyya, „drogę przodków”.
Przypisy:
1. Przedstawiciele nurtu islamu mistycznego.2. Zamieszkujący m. in. Afrykę Północną wyznawcy umiarkowanej wersji rozłamowego nurtu z początków istnienia islamu – charydżyzmu.
3. Wyznawcy rozłamowego nurtu z początku istnienia islamu uznający m. in. szczególną rolę w hierarchii społecznej najbliższej rodziny Proroka Muhammada a szczególnie jego kuzyna i jednego z jego następców - Alego. Obecnie ten nurt rozwija się w Afryce zaczynając od Maroka (Pruzan-Jørgensen 2010: 7) dzięki wsparciu Iranu.
1 | 2 | 3 |
Inne artykuły dotyczące tego regionu:
Mariusz Marszewski - Środkowoazjatycki "WAHHABIZM"
Mariusz Marszewski - Rosyjskojęzyczni w Kirgistanie - pomiędzy imigracją a asymilacją
Paweł Jessa - Allah wybacza, duchy przodków nigdy. Muzułmańskie ugrupowania religijne w Kazachstanie
Paweł Jessa - Islam w politycznie suwerennym Kazachstanie
Komunikaty
Etnologia.pl
czasopismem
Pragniemy poinformować, iż z dniem 31.03.2010 roku decyzją Sądu Okręgowego w Poznaniu Wydział I Cywilny strona internetowa www.etnologia.pl została zarejestrowana jako czasopismo pod tytułem Etnologia i wpisana do rejestru Dzienników i Czasopism Sądu Okręgowego w Poznaniu pod numerem RPR 2613.
Serwisy powiązane tematycznie
O Ludach Północy

Arktyka.org - informacje o rdzennych ludach zamieszkujących obszary Arktyki i terenów subarktycznych. Historia, kultura, teraźniejszość.
Indianie Ameryki Pn.
Indianie.org.pl - kultura, sztuka i tradycja Indian Ameryki Północnej - teksty, galerie fotografii, krótkie prezentacje filmowe i muzyka.